Banklarda buxgalteriya fanidan

5. Ssuda hisob varaqalarini ochish tartibi.

Kredit bo‘limi tomonidan bosh buxgalterga ssuda hisobvarag‘ini ochish va kredit berish (summasi, muddati va foiz stavkasi), qarzdorning majburiyati va kredit ta’minotini ko‘zda tutilmagan holatlar hisobvarag‘iga kirim qilish bo‘yicha farmoyish beradi. Farmoyishga muvofiq, mijozga alohida maxsus ssuda (kredit) hisobvarag‘i ochiladi.

Ayrim holatlarda kredit olish uchun alohida kredit yo‘lini ochmasdan kreditlashning boshqaa usullaridan foydalaniladi. Ular overdraft yoki kontokorent shaklda namoyon bo‘ladi.
Overdraft - bank bilan uning mijozi o‘rtasida maxsus bitim tuzilib, shu bitimga asosan, mijozga uning talab qilib olinguncha saqlanadigan depozitlar hisobvarag‘ida qolgan mablag‘dan ortiq summadagi to‘lovlarni amalga oshirishga ruxsat berilishidir.
SHartnomada overdraft qarzning eng katta summasi, kredit berish shartlari: kreditni qoplash tartibi, foiz darajasi belgilanadi. Overdraftda mijozning talab qilib olinguncha saqlanadigan depozitlar hisobvarag‘iga kelib tushadigan barcha summa qarzni qoplashga yo‘naltiriladi. SHuning uchun qarz hajmi mablag‘ kelib tushgan sari o‘zgarib turadi, ana shunisi bilan overdraft kreditning boshqa turlaridan farqlanadi.
Overdraft qisqa muddatli kreditlash qoidalarida ko‘zda tutilganiga qaramay, tijorat banklari tajribasida overdraftni kontokorrentdan boshqa istalgan kredit turiga qayta rasmiylashtirish huquqi qo‘llanilmoqda.
Kontokorrent - mijozning barcha operatsiyalarini birga jamlashga imkon beradi. Kontokorrent hisobvarag‘i mijozning bankdagi kredit hisob-kitob xizmatini amalga oshirish uchun mo‘ljallangan yagona hisobvarag‘i bo‘lib, barcha operatsiyalar shu hisobvaraq bo‘yicha bajariladi. U kredit hisobvarag‘i va talab qilib olinguncha saqlanadigan depozitlar hisobvarag‘i alomatlarini o‘z ichiga jamlagan.
Kontokorrent hisobvaraqda bir tomondan tushumlar aks ettirilsa, ikkinchi tomondan kreditlar va to‘lovlar qayd qilinadi. Natijada debet saldo (qarz) ham, kredit saldo (mablag‘ning mavjudligi) ham vujudga kelishi mumkin. Kontokorrent hisobvarag‘i ochilganda qarz oluvchi mijozning talab qilib olinguncha saqlanadigan depozitlar hisobvarag‘i yopiladi.
Bank kontokorrent hisobvarag‘i bo‘yicha kreditlash limiti kreditning chegaraviy miqdorini belgilaydi. SHu limit summasiga bankning kafolat majburiyati rasmiylashtiriladi uning shakli xuddi kredit nuli ochishdagidek bo‘ladi. Ushbu kredit mablag‘larini faqat mijozning asosiy faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan tovarlar va xizmatlarga sarflash mumkin. Boshqa barcha to‘lovlarga faqat kontokorrent qo‘llanilmaydi. Kreditning bu turi chet el tajribasida cheklar va kredit kartochkalari bilan hisob-kitob qilishda keng qo‘llaniladi.
Bank mijozi eng muhimi, kreditlashni tashkil qilish qoidalariga muvofiq, mijoz talab qilib olinguncha saqlanadigan depozitlar hisobvarag‘ida kredit saldosi bo‘lishini ta’minlashi lozim. Qarz oluvchining bankda depozit hisobvarag‘i bo‘lgan taqdirdagina qarzdorlikni saqlashga yo‘l qo‘yiladi, lekin uning salmog‘i depozit hisobvarag‘idagi mablag‘ summasidan ochmasligi kerak. Agar bankda mijozninig depozit mablag‘lari bo‘lmasa oy oxirida hisob-kitob varag‘ida qarz paydo bo‘lsa, qarzning miqdori qanday bo‘lishidan qat’iy nazar, kreditlik qoplangunga qadar bank kredit berishni tugatishi lozim.
Demak, hisobot oyi oxirida mijozning talab qilib olinguncha saqlanadigan depozitlar hisobvarag‘iida qarz paydo bo‘lgan bo‘lsa, navbatdagi oy boshida overdraft doirasida firma to‘lovlarni to‘lashga umid qilishi mumkin emas va aksincha, kreditni qoplash uchun mablag‘ izlashga tayyor bo‘lib turish lozim bo‘ladi. Bunday vaziyatdan chiqib ketishning yo‘li - overdraftni kreditning boshqa turiga qayta rasmiylashtirishni talab qiladi.
Qaytaruvchanlikning ta’minlanishi hamda shartnoma va me’yoriy hujjatlarda belgilangan kreditlash muddatiga rioya qilish sharti bilan bank overdraftni kontokorentdan boshqa istalgan kredit turiga qayta rasmiylashtirish huquqiga ega.
Kontokorent hisobvarag‘ida bir tomondan tushumlar aks ettiriladi, ikkinchi tomondan kreditlar va to‘lovlar qayd qilinadi. Natijada debet saldo, ya’ni qarz ham kredit saldo, ya’ni mablag‘larning mavjudligi ham vujudga kelishi mumkin.
Kontokorrent hisobvarag‘i ochilgan qarz oluvchi mijozning talab qilib olinguncha saqlanadigan depozitlar hisobvarag‘i yopiladi. Bank kontkorrent hisobvarag‘i bo‘yicha kreditlash limiti kreditning chegaraviy miqdorini belgilaydi. SHu limit summasiga bankning kafolat majburiyati rasmiylashtiriladi. Kontokorrent hisobvarag‘i bo‘yicha foizlar debet qoldig‘i bo‘yicha ham, kredit qoldig‘i bo‘yicha bank foydasi va qarzdor foydasiga ham yoziladi. Debet qoldig‘i (qarz) bo‘yicha mijoz bankka kredit shartnomasiga ko‘ra, foizlarni to‘laydi. Kredit qoldig‘i (mablag‘ning mavjudligi) bo‘yicha bank qarzdorga hisob-kitob shartnomasiga muvofiq foizlarni to‘laydi.
Kontorrent hisobvaraqning amal qilish muddati bir yildan oshmasligi kerak, agar o‘n ikki oy o‘tgandan so‘ng qarzdor hisobvarag‘iga mablag‘ tushishini ta’minlashi lozim. Agar belgilangan muddat oxirigacha hisobvaraqda salbiy saldo saqlanib qolsa, kredit to‘liq qoplanguncha kredit berish to‘xtatib qo‘yiladi. Agar me’yoriy hujjatlar va kredit shartnomasining barcha shartlariga rioya qilingan bo‘lsa kontokorrent hisobvaraq bo‘yicha kredit berish tiklanishi mumkin.
Demak, banklarda 11900- 13300 gacha bo‘lgan balans hisobvaraqlarda qisqa muddatli kreditlar va 14300-15500 gacha bo‘lgan balans hisobvaraqlarda esa uzoq muddatli kreditlarning buxgalteriya hisobi yuritiladi²⁵. Ushbu hisobvaraqning debetida mijozlarga berilgan kreditlar summasining ortishi, kreditida bank tomonidan berilgan kreditlarning qaytarilishi summasi aks ettiriladi.
Kreditlar maqomi bo‘yicha quyidagicha tasniflanadi:
-muddatli kreditlar - bank va mijoz o‘rtasida tuzilgan kredit shartnomasiga ko‘ra, o‘z vaqtida qaytarilgan kreditlardir (kredit hisobvarag‘ining 4 va 5 raqami 01 bilan tugaydi (131 01).
- muddati o‘tgan kreditlar - bank va mijoz o‘rtasida tuzilgan kredit shartnomasiga ko‘ra, o‘z vaqtida qaytarilmagan kreditlar. Bu toifadagi kreditlar muddatsiz hisoblanib, imkoniyati bo‘lishi bilan undirib olinadi (kredit hisobvarag‘ining 4 va 5 raqami 05 bilan tugaydi (131 05).
- shartlari qayta ko‘rib chiqilgan kreditlar - o‘zaro qayta ko‘rib chiqilgan yoki qayta tuzilgan shartnomalarga asosan muddati, yangi foiz stavkasi yoki ta’minlanganlik holatiga qo‘shimcha talablar va shu kabi boshqa shartlarning o‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘lgan kreditlardir (kredit hisobvarag‘ining 4 va 5 raqami 09 bilan tugaydi (131 09).
Muddati o‘tgan kreditlar bo‘yicha foizlar ko‘zda tutilmagan holatlar alohida hisobvaraqda hisobga olib boriladi va qarzdor kreditni qaytarayotganda foizlari ham birga undirib olinadi. Ushbu hisobvaraqlar boshqa banklarga va mijozlarga berilgan kreditlar summasiga debetlanadi. Bank tomonidan berilgan kreditlar qaytarilganda yoki muayyan kreditning maqomi o‘zgarishi munosabati bilan boshqa turga o‘tkazilayotganda va ushbu kreditlar bo‘yicha ko‘rilgan zarar qoplanayotganda tegishli kredit hisobvaraqlari kreditlanadi.
- berilgan kreditlar bo‘yicha ko‘rilishi mumkin bo‘lgan zararlarni qoplash zaxirasi - ko‘rilishi mumkin bo‘lgan zararlar uchun zahiralar bankning daromadlari hisobidan yaratiladi (kredit hisobvarag‘ining 4 va 5 raqami 99 bilan tugaydi (131 99).