Bank ishi va investitsiyalar

 
Nazorat uchun savollar 
1. “Pul aylanmasi” tushunchasining mazmuni va pul aylanmasining tarkibiy 
tuzilishini yoritib bering?.
2. Naqd pul aylanmasi, uni tashkil qilish prinsiplari va naqd pullarni 
muomalaga chiqarish va muomaladan olish tartibini yoritib bering?.
3. Naqdsiz pul aylanmasi, uni tashkil qilish prinsiplari, hamda naqd pulsiz 
hisob-kitoblar tizimi va uning elementlarini tushuntirib bering?.
4. Naqd pulsiz hisob-kitob shakllarini va ularga tavsif bering?
5. “Umumiy to‘lov aylanmasi” tushunchasi va uning tarkibi hamda to‘lov 
aylanmasining tarkibini yoritib bering? 

---

57 
V-BOB. PUL MASSASI VA PUL AGREGATLARI 
Reja: 
5.1
 
Pul muomalasini tashkil qilish asoslari. 
5.2
 
Pul muomalasi qonunlari va ulardan kelib chiqadigan talablar. Pul 
massasi va uni tavsiflovchi ko’rsatkichlar. 
5.3
 
Pullarga bo‘lgan talab va pullar taklifi.
5.4
 
Muomala uchun zarur bo‘lgan pul miqdorini aniqlash uslublari.
5.5
 
Pul agregatlari. 
5.6
 
Pul multiplikatori. 
 
Tayanch iboralar: 
pul muomlasi, pul muomlasi qonuni, talab, taklif, 
mulmala uchun pullar, pul miqdori, pul multiplikatori, pul massasi, pul agregatlari, 
pul bazasi, bank multiplikatori. 
 
5.1. Pul muomalasini tashkil qilish asoslari 
Pul muomlasini tashkil etishni amalga oshiruvchi, tartibga soluvchi va 
nazorat qiluvchi yagona organ, davlatning zahira va emission muassasasi - 
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tashkil etildi, xalqaro standartlar 
talablariga to‘liq javob beradigan O‘zbekiston Respublikasining 1995 yil 21 
dekabrda “O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘g‘risida”gi Qonuni 
qabul qilindi. 
Bundan tashqari, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994 
yil 18 martdagi “Bank tizimini takomillashtirish, pul-kredit munosabatlarini 
barqarorlashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 146-sonli Qarorining ijrosini 
ta’minlash maqsadida, Markaziy bankning oltin-valyuta zahiralarini shakllantirish 
va undan foydalanish bilan bog‘liq bo‘lgan operatsiyalarni amalga oshirish 
qoidalari tasdiqlandi. 
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1994 yilning 16 iyundagi 
“O‘zbekiston Respublikasi milliy valyutasini muomalaga kiritish to‘g‘risida”gi 
Farmoni asosida 1994 yil 1 iyulidan boshlab o‘z milliy valyutamiz “so‘m” 
muomalaga kiritilishi O‘zbekiston iqtisodiy rivojlanishida sifat jihatdan yangi davr 
- mustaqil pul-kredit siyosati yuritilish, xususan pul muomlasini tashkil etish va 
muvofiqlashtirish davrining boshlanishi edi. 
Shuningdek, pul muomlasini samarali tashkil etish va muvofiqlashtirishda 
hozirgi kun amaliyotida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti va hukumat 
rahbarlarini diqqat e’tiborida bo‘lgan. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar 
Mahkamasining 1992 yil 24 iyuldagi №346 sonli “Respublikada kassa 
muomalalarini tartibga solishning kechiktirib bo‘lmaydigan chora-tadbirlari 
to‘g‘risida”gi qarori, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar maxkamasining 2002 yil 5 
avgustdagi №280 sonli “Pul mablag‘larining bankdan tashqari muomalasini 
yanada qisqartirish chora tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori shular jumlasidandir. 
Shuning bilan birga, tovarlarni naqd pulsiz tartibda sotish ustidan 
monitoringni tashkil etishda savdo tarmoqlari orqali tovarlarni sotish, pul birligini 
harid 
quvvatini 
oshirish 
maqsadida 
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar 
Mahkamasining 2002 yil 26 noyabrdagi 407-son qarori bilan tasdiqlangan ulgurji 

---

58 
va chakana savdo faoliyatini amalga oshirish tartibi to‘g‘risidagi nizom bilan 
tartibga solina boshlandi. Chakana savdo tashkilotlari tomonidan tovarlarni naqd 
pulsiz hisob-kitoblar bo‘yicha sotish o‘tgan oydagi oylik tovar aylanmasi umumiy 
hajmining 10 foizi doirasida amalga oshirila boshlash mexanizmi joriy eildi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 15 apreldagi №57 sonli 
“Naqd pul muomalasini takomillashtirish va bankdan tashqari aylamani 
qisqartirish borasidagi qo‘shimcha chora tadbirlar to‘g‘risida”gi qarori talablaridan 
ko‘rishimiz mumkin. Bundan tashqari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 
2005 yil 15 apreldagi “Bank tizimini yanada isloh qilish va erkinlashtirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida”gi 56-sonli qarori hamda mazkur qaror bilan tasdiqlangan 
“2005-2007 yillarda bank tizimini isloh qilish va rivojlantirish Dasturi”da asosan 
pul muomlasini tashkil etish va muvofiqlashtirishni muhim huquqiy asoslarini 
yaratishda o‘z aksini topdi. 
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining №147 sonli qaroriga asosan 
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki zimmasiga kechiktirib bo‘lmaydigan 
chora-tadbirlar ishlab chiqish vazifasi yuklatildi va 2005 yil 29 avgustda 
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining №18/1 sonli va adliya Vazirligini 
№1518 son “O‘zbekiston Respublikasida banklar tomonidan pul muomlasiga doir 
ishlarni tashkil etish to‘g‘risida”gi Nizom ishlab chiqildi. 
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki boshqaruvining 2006 yil 14 
iyuldagi 16/7 sonli “Bank kassalaridagi naqd pul qoldiqlariga limitlar belgilash va 
ularga rioya etilishini nazorat qilish tartibi to‘g‘risida”gi Nizomi va 2008 yil 10 
martdagi №300-V sonli “Naqd pul tushumi kelib tushishini xronometrajini 
o‘tkazish tartibi to‘g‘risida”gi Nizomlar ishlab chiqildi.
Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozni yuzaga kelishi, mustaqil mamlakatlarda 
pul birliklarini moliyaviy barqarorligini mustahkamash uchun davlatlar zimmasiga 
qo‘shimcha chora-tadbirlar ishlab chiqishni majbur qildi. Xususan, 2008 yil 27 
martda №822 sonli “Naqd pul mablag‘larini jalb qilish va unga bo‘lgan ehtiyojni 
ta’minlash borasidagi qo‘shimcha chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qaror ishlab 
chiqildi. 
Shundan so‘ng, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvining 
2013 yil 26 apreldagi 9/1-sonli qaroriga asosan “O‘zbekiston Respublikasida naqd 
pulsiz hisob-kitoblar to‘g‘risidagi” Nizomlar ishlab chiqilib, mamlakatimizda naqd 
pulsiz hisob kitob tizimini takomillashtirish mexanizmlari ishlab chiqildi.
1994 yil 1 yanvardan boshlab Hukumatimizning 1993 yil 30 dekabrdagi 
“Naqd pul muomalasini mustahkamlash chora-tadbirlari to‘g‘risida” 613-sonli 
qarori, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Pul muomalasini 
mustahkamlash va so‘m-kuponning harid quvvatini oshirish bo‘yicha kechiktirib 
bo‘lmaydigan chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi qaroriga muvofiq chora-tadbirlar 
amalga oshirildi. 
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar maxkamasining 2001 yil 22 iyundagi 
№264 sonli “Naqd pul muomalasini mustaxkamlash va tijorat banklarining 
ma’suliyatini oshirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risdi”gi qaroriga 
asosan Markaziy bank pul muomlasini tashkil etish va samarali mexanizmlarini 
keng joriy etish orqali bu jarayonni muvofiqlashtirib borish mustahkamlandi. 

---

59 
Chunki tijorat banklari zimmasiga nizom talablarini bajarmagan tijorat banklari 
ma’sul shaxslarga nisbatan ma’muriy javobgarlik xattoki ishdan ozod etishgacha 
javobgarlik belgilandi.
Pul muomalasi barqarorligini ta’minlash va ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan 
to‘lovlarni o‘z vaqtida amalga oshirishni samarali tashkil etish maqsadida, Vazirlar 
Mahkamasining 1994 yil 11 iyuldagi “Muomaladagi naqd pullarni kamaytirishga 
oid chora-tadbirlar to‘g‘risida” 356-sonli Qaroriga ko‘ra Markaziy bank va tijorat 
banklari tomonidan korxonalar, tashkilotlar va muassasalarga, mulkchilik 
shakllaridan qat’i nazar, naqd pullarni ish haqi va unga tenglashtirilgan to‘lovlar, 
pensiyalar, nafaqalar va stipendiyalarni to‘lashga, shuningdek, xizmat safari 
harajatlari uchungina berilishi belgilandi hamda 1994 yilning 1 avgustidan 
mehnatga haq to‘lash uchun ajratiladigan mablag‘lar davlat yo‘li bilan tartibga 
solinishi joriy etildi. 
Milliy valyuta muomalaga kiritilgan dastlabki oylardan boshlab respublikada 
naqd pul emissiyasini qisqartirish va uning muomalada bo‘lishini tezlashtirish 
asosida pul muomalasini mustahkamlashga alohida e’tibor qaratildi. Shu maqsadda 
qabul qilingan Vazirlar Mahkamasining “Naqd pul muomalasini tezlashtirish 
chora-tadbirlar to‘g‘risida” 1994yil 28 oktyabrdagi 526-sonli Qarorida ushbu 
vazifalarga oid dasturiy chora-tadbirlar belgilanib amalga oshirildi. 
Shuningdek, Vazirlar Mahkamasining “Naqd pul mablag‘lari emissiyasini 
qisqartirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” 1996 yil 2 iyuldagi 230-sonli Qarori 
respublikada naqd pul emissiyasi darajasini pasaytirish, Respublika mintaqalarida 
pul muomalasini yaxshilash uchun rahbarlar va mansabdor shaxslarning 
javobgarligini oshirish maqsadida qabul qilindi. Ushbu qaror bilan “Respublika 
mintaqalarida pul mablag‘lari emissiyasi darajasini pasaytirish prognozlari va 
kassa rejalari bajarilishi uchun rahbarlar va mansabdor shaxslarning javobgarligini 
oshirish va ularni rag‘batlantirish tartibi to‘g‘risida Nizom” tasdiqlandi.
2004 yil 24 sentyabrda 445-son bilan qabul qilingan O‘zbekiston 
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Plastik kartochkalar asosida hisob-kitob 
qilish tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori doirasida 
Yagona umumrespublika protsessing markazi tashkil etildi. U savdo tashkiloti yoki 
xizmatlar sohasiga yohud plastik kartochka egasiga qaysi bank orqali xizmat 
ko‘rsatilayotganidan qat’i nazar, bank operatsiyalarini barcha savdo 
shoxobchalarida yagona rejimda olib borish imkonini beradi. Ayni paytda, Yagona 
umumrespublika protsessing markazi so‘m plastik kartochkalarini muomalaga 
chiqaruvchi 25 ta tijorat bankni birlashtiradi. Markazda “UZKART” so‘m plastik 
kartochkalari bo‘yicha naqd pulsiz hisob-kitoblar banklararo to‘lov tizimi tashkil 
etilgan.