150
8-BOB. XODIMLARNI ISHDAN BO’SHATISH VA MEHNAT
SHARTNOMASINI BEKOR QILISH
8.1.Mehnat shartnomasini bekor qilish tushunchasi, asoslari, tasnifi va
umumiy qoidalari
Mehnat shartnomasini bekor qilish muayyan ob’ektiv va sub’ektiv omillar
tufayli yuz beradigan huquqiy xodisa bo’lib, uning natijasida xodim va ish
beruvchi o’rtasdagi mehnat munosabatlari, o’z navbatida xodim va ish
beruvchining o’zaro huquq va majburiyatlari ham barham topadi, ular bir-birlariga
nisbatan xodim va ish beruvchilik maqomini yo’qotadilar.
Mehnat shartnomasini bekor qilish huquqiy tabiatiga ko’ra ushbu shartnoma
ishtirokchilari hohish-irodasini yoki uni bekor bo’lishiga olib kelgan o’zga holatni
aks ettiruvchi yuridik faktdan iboratdir.
Mehnat shartnomasining bekor bo’lishi ko’p
hollarda uning taraflari
manfaatiga ta’sir qiladi. Shu sababli O’zbekiston Respublikasining Mehnat
kodeksi, boshqa mehnatga oid qonun hujjatlari uni bekor qilish asoslari hamda
tartiblarini belgilab beradi va bu bilan xodim va ish beruvchi huquqlari
buzilmasligi, manfaatlariga putur etmasligi choralarini nazarda tutadi.
Mehnat qonunchiligida mehnat shartnomasi bekor bo’lganligini anglatuvchi
turli atamalar ishlatiladi. Masalan, mehnat shartnomasini bekor qilish,
mehnat
shartnomasini to’htatish, ishdan bo’shatish, mehnat shartnomasini barham
topdirish kabi tushunchalar aslida bitta ma’noni, yani xodim va ish beruvchi
o’rtasidagi mehnat huquqiy aloqalar tugaganini anglatadi. Shu bilan birga ushbu
atamalar o’rtasida muayyan farqlar ham mavjud bo’lib, masalan, mehnat
shartnomasini bekor qilish mehnat munosabatlari uning taraflaridan biri erk-
hoxishiga ko’ra bekor bo’layotganini
anglatsa, mehnat shartnomasini barham
topishi taraflarga bog’liq bo’lmagan tashqi ob’ektiv holatlar natijasida Masalan,
xodimni vafoti tufayli) o’zaro munosabatlar xotima topayotganini anglatadi.
“Ishdan bo’shatish” tushunchasi esa uch holatni:
a). Mehnat shartnomasi bekor bo’lganini;
151
b). Mehnat shartnomasini bekor bo’lishiga olib kelgan holat sodir
bo’lgangini;
v). Xodimga nisbatan intizomiy jazo qo’llanirlganini anglatadi.
Xalqaro Mehnat Tashkilotining mehnat shartnomasini bekor qilish
to’g’risidagi 1963- yilgi tavsiyalari va «Tadbirkor tashabbusi bilan mehnat
shartnomasini bekor qilish to’g’risida»gi 1982- yil 22-
iyundagi Konvenstiyada
mehnat shartnomasini bekor qilinishiga doir xalqaro huquqiy taomillar belgilab
qo’yilgan
Mehnat shartnomasi quyidagi sabablarga ko’ra bekor qilinishi mumkin:
1) taraflarning kelishuviga ko’ra. Ushbu asosga binoan mehnat
shartnomasining barcha turlari istalgan vaqtda bekor qilinishi mumkin;
2) taraflardan birining tashabbusi bilan;
3) muddatning tugashi bilan;
4) taraflar ixtiyoriga bog’liq bo’lmagan holatlarga ko’ra;
5) mehnat shartnomasida nazarda tutilgan asoslarga ko’ra. Mehnatga oid
munosabatlarni bekor qilish to’g’risidagi shart mehnat shartnomasida bu
shartnoma ish beruvchi
tomonidan korxona rahbari, uning o’rinbosarlari, bosh
buxgalter bilan, korxonada bosh buxgalter lavozimi bo’lmagan taqdirda esa, bosh
buxgalter vazifasini amalga oshiruvchi xodim bilan tuzilganda, shuningdek
qonunda yo’l qo’yiladigan boshqa hollarda ham nazarda tutilishi mumkin.
6) yangi muddatga saylanmaganligi (tanlov bo’yicha o’tmaganligi) yoxud
saylanishda (tanlovda) qatnashishni rad etganligi munosabati bilan (97-modda).
Rivojlangan mamlakatlar tajribasida ham xodimning ogoxlantrilmasdan
ishdan bo’shatilishi holatlar ham mavjud bo’lib, ularga xodimning kompaniya
tartib qoidalari bilan belgilargan mehnat intizomini qo’pol
ravishda buzish
hollarida yo’l qo’yilishi mumkin. Shu zahoti ishdan bo’shashni yuqori rahbariyat
yoki bo’linma rahbarlari taklif qilishlari mumkin va bu chorani inson resurslari
bo’yicha rahbar bilan muhokama qilmasdan oldin hamda appelyastiyani
152
o’tqazmasdan oldin tasdiqlash mumkin emas. Ishlovchining appelyatsiyasini
o’tqazish uchun uni ishdan chetlashtirish va 24 soat ichida masalalni ko’rib chiqish
kerak
18
.
Korxona mulkdori almashganda, xuddi shuningdek
korxona qayta tashkil
etilganda (qo’shib yuborilgan, birlashtirilgan, bo’lib yuborilgan, qayta tuzilgan,
ajratilganda) mehnat munosabatlari xodimning roziligi bilan davom etaveradi.
Yangi mulkdor korxonaning rahbari uning o’rinbosarlari, bosh buxgalter
bilan, korxonada bosh buxgalter lavozimi bo’lmagan taqdirda esa, bosh buxgalter
vazifasini amalga oshiruvchi xodim bilan tuzilgan
mehnat shartnomasini bekor
qilishga haqlidir (100-modda ikkinchi qismining 6-bandi). Korxonaning boshqa
xodimlari bilan esa, mehnat shartnomasi qonun hujjatlariga muvofiq holda bekor
qilinishi mumkin.
Korxonaning bir organ bo’ysunuvidan boshqa organ bo’ysunuviga
o’tkazilishi mehnat shartnomasining amal qilishini to’xtatmaydi (98-modda).
Do'stlaringiz bilan baham: 
