Baki-баку 2007 Materiallar «KVİnna till kvinna» təşkilatı

Gender məsələsi və hüquq islahatları:
perspektivlər, problemlər və mülahizələr
Azərbaycan Respublikası dünyaya inteqrasiya yollarında sürətlə irəliləməkdədir. Bu prosesin davamlı və məntiqi müstəvidə olması bir neçə vacib ünsürlərdən keçir. Ona görə də həmin ünsürlər vaxtında və yerində təmin olunmalıdır. Bunlar arasında qloballaşan dünyaya uyğunlaşmaq önəmli yerdədir. Nədir bu uyğunlaşma? Məhz bu suala cavab istiqamətində elmi araşdırma aparılacaqdır.
İctimai həyatın bir sıra sahələrində, o cümlədən siyasət, təhsil, mədəniyyət, elm, hüquq və digər sahələrdə islahatların aparılması zərurətdir. Ölkəmizdə aparılan və önəmli yerdə duran islahatlar arasında hüquq islahatları xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Müasir dövrdə Azərbaycanın qanunvericilik bazasında əsaslı dəyişiliklər aparılmış, nəticə etibarilə daha da təkmilləşdirilmiş, başqa sözlə desək, irəliləmə istiqamətində böyük iş aparılmışdır. Hüquq islahatları aprılarkən demək istəməzdim ki, kişi və qadınların hüquqlarının bərabərliyi istiqamətində işlərin aparılmağı məhz müstəqillik dövründən sonra olmuşdur. Xeyr, bu əsla belə deyil. Çünki Azərbaycanda kişi və qadının hüquqlarının bərabərliyi məsələsi hələ erkən dövrlərdən başlamış, hətta 1918-1920-ci illər Azərbaycan Cumhuriyyəti dövründə də rəsmiləşdirilmişdir. Bu da şərq dünyasında ilk addım olmuşdur. Digər tərəfdən xalqımızın böyük əksəriyyətinin müqəddəs İslam dininə sitayiş etməsi də ondan xəbər verir ki, bizim ölkəmizdə kişi və qadının bərabər hüquqlara malik olması hələ Avropadan, Amerikadan da qabaq başlamışdır. Çünki İslam dini dünyada analoqu olmayan dindir ki, kişi və qadınlara bərabər hüquqlar ehtiva edir. Bu nöqteyi-nəzərdən də əslində bu sahədə biz Avropadan yox, əksinə, onlar bizdən öyrənməlidir. Azərbaycan xalqı xoşbəxt xalqdır ki, cəmiyyətimizdə hər iki cins arasında bərabərlik var və bu bərabərlik, sözün əsl mənasında digər cəmiyyətlərə nümunə ola bilər. Bu gün Aəzrbaycan Respublikasının Konstitusiyasında kişi və qadınların hüquqlarının bərabərliyinə təminat verilməsi (maddə 25), bundan əlavə digər qanunvericilik aktlarında bu missiyanın müəyyən mənada normal davamlı olaraq əks olunması bir daha ölkəmizin müasir bəşəri dəyərlərə necə qiymət verməsi, hətta bu prosesə digərlərindən də tez başlamasından xəbər verir. Deməli hüquq bərabərliyi qanunlarımızda vardır, bəs onun mexanizmi, başqa sözlə desək həyata keçirilməsi qaydası və bunun səviyyəsi hansı vəziyyətdədir?
Müsəlman xalqıq. Ancaq heç də müsəlmanlığı elmi cəhətdən tam qavramaq istəmirik, ona görə də bu gün «bəziləri» (Avropa cəmiyyəti) bizə nəsə «öyrətmək» istəyir. Bu əslində bizim öz günahımızdır. İslam dini hüquqlar toplusudur, hansı ki, orada kişi və qadınların hüquq bərabərliyinə təminat verir. Təəssüflər olsun ki, dinimizdə bu belə olsa da, cəmiyyətimizdə olduğu kimi tətbiq olmayıb. Dədə-babalarımız müsəlmançılıqdır deyərək, qızlarının təhsil almasını əngəlləmişlər, onlara müəyyən məsələlərdə söz haqqı verməkdənsə (məsələn, evliliyə razılıq verib-verməsi və s.), bu hüquqları məhdudlaşdırmışlar. Bütün bunlar isə müsəlmançılıq deyil. Çünki İslam dini qadınlıran və kişilərin təhsil almasını ən birinci sırada tutur. Dünyanın əfəndisi, yüksək əxlaq və elm sahibi Məhəmməd Peyğəmbər (s.a.s) buyurmuşdur ki, beşikdən mənzilədək oxuyun; Biliyin açarı sualdır. Bilmədiyini soruş. Bu prosesdə dörd şəxsə savab yazılar: sul verənə, onu cavablandırana, bütün bunları eşidənə və həmin şəxsləri özünə dost hesab edənlərə; Bir saat elm öynəmək 60 il nafilə ibadətdən üstündür; Digər tərəfdən həzrəti Əli (ə.s.) buyurmuşdur ki: «Hər kəsin qiyməti onun elmi, biliyi qədərdir» .
Bütün bunlar təkcə kişilərə yox, həm də qadınlara aididr. Deməli biz «avropalaşmaq»dansa, əsl müsəlmanlaşmalıyıq, bunu da elmi cəhətdən etməliyik. Bir gün Məhəmməd Peyğəmbər (s.a.s.) öz qadını paltar yuyarkən ona yardım edir. Bu zaman içəri girən səhabə onu belə görür və bunun əsl bərabərlikdən və mədəniyyətdən xəbər verdiyinin şahidi olur.Peyğəmbərimiz bir çox işlərin həllində həyat yoldaşı ilə məsləhətləşmələr aparmışdır. İslam dini mövcud olmamışdan qabaq Ərəbistanda və bu kimi digər yerlərdə doğulan qız uşaqlarını diri-diri torpağa basdırardılar. Yalnız İslam ortaya çıxdıqdan sonra bu cahilliyə və amansızlığa son qoyulmuşdur. Müqəddəs Quranda da bunlar barəsində bir sıra surə və ayələr təsbit olunmuşdur.
Azərbaycan Respublikasında aparılan hüquq islahatları dünyada nəzərdə tutulan standartlara və bəşəri dəyərlərə uyğunluq təşkil edir. Bəs problem nədədir? Elə araşdırılmalı məsələ də yuxarıdakı sualı cavablandırmaqdadır. Bu gün ölkəmizdə gender problemini ortaya qoyarkən təkcə qadınların hüquqlarında boşluqlar yox, həm də kişilərin hüquqlarında olan boşluqlara, başqa sözlə desək «kişi və qadınların hüquqlarının ümumiyyətlə bütün sahələrdəmi həqiqətən bərabər olması»na toxunmaq lazımdır. Düşünürəm ki, bu barədə ciddi araşdırmaya ehtiyyac vardır. Azərbaycanın müvafiq qanun­vericiliklərində kifayət qədər normalar təsbit olunmuşdur, hansı ki, orada kişi və qadınların hüquqlarının bərabərliyinə təminat verilir. Hətta bəzi sahələrdə qadınların üstünlüyü (başqa sözlə desək, bəlkə də zərif cins olduğuna görə) nəzərə çarpır. Məsələn, Azərbaycan Respublikasının Cinayət Məcəlləsinə müvafiq olaraq qadınlara ömürlük azadlıqdan məhrum etmə cəzası tətbiq olunmur, Azərbaycan Respublikasının Ailə Məcəlləsinə müvafiq olaraq əgər qadın hamilədirsə və ya onun uşağının yaşı bir ildən çox deyilsə, onun razılığı olmadan əri onu boşaya bilməz (təbii ki, burada uşaqların hüququ da nəzərə alınır) və s. Bu təhlil göstərir ki, hüquqların bərabərliyinə təminat verilməsində problem yoxdur. Onda məsələ nədir? Yuxarıdakı bənzər suala cavab olaraq onu demək olar ki, əsas həll edilməli məsələ qadınların hüquqlarının reallaşması və ya həyata keçirilməsi mexanizminin hansı durumda olmasındadır. Bəs nəyə görə bu mexanizm zəifdir? Bu sualları aşağıdakı variantlardan biri ilə cavablandırmaq olar:

• 
  Qadınlar öz hüquqlarını kifayət qədər bilmir;
  
• 
  Qadınlar öz hüquqlarını anlamır və ya anlamaq istəmir;
  
• 
  Qadınlar ümumiyyətlə hüquqlarını bilsələr də, bunu müdafiə etmir və ya burada ümidsizlik var;
  
• 
  Qadınlar kişilər tərəfindən zorakılığa məruz qalsalar (məsələn, əri tərəfindən döyülsələr) ya kişidən (ərlərindən) qorxduqları üçün şikayətçi olmurlar, ya bunu bir qanun olduğunu qəbul edirlər, ya da ki, ana-ata evinə qayıtmaqdan çəkinir və sonradan bunun mənfi nəticələr doğuracağını düşünürlər;
  
• 
  Çox fədakardırlar və güclüdürlər;
  
• 
  Digər məsələlər.
  

Yuxarıdakıları təhlil edərkən belə nəticəyə gəlmək olar ki, hüquqların maarifləndirilməsi istiqamətində tədbirlər azlıq təşkil edir, deməli psixoloji cəhətdən müsbət və inkişafa doğru dəyişiliklərə zərurət vardır. Buna daha çox isə ölkənin rayon və kəndlərində ehtiyyac vardır. Təbii ki, burada gender tədqiqatlarının yeri xüsusidir. Çünki bu cür problemlərin aşkar olunması məhz araşdırmadan doğur, problemlər görünür. Bu tədqiqatlar isə öz növbəsində qanunvericilikdə olan boşluqların aradan qaldırılmasına təkan verir, sözün həqiqi mənasında onu şərtləndirir. Düşünürm ki, gender tədqiqatlarının daha da geniş şaxəli və hərtərəfli aparılmasını təşkil və təmin etmək üçün ali təhsil ocaqlarında bu barədə tədris aparmaq lazımdır, özü də bunu dövlət səviyyəsində etmək lazımdır.