Bajardi: Rasulov S. Tekshirdi: Xurramov K

Mavzu: Tarmoqdagi raqobat kuchlarini tahlil qilishda portening 5 ta kuch moduli
Mustaqil ish

Bajardi: Rasulov S.

Tekshirdi: Xurramov K.
Reja:

• 
  1.PORTENING 5 TA KUCH MODELI HAQIDA
  
• 
  2.PORTERNING TAKLIFI
  

Tarmoqdagi raqobat kuchlarini tahlil qilishda Maykl Porterning

«beshta kuch» modeli
Garvard universitetining professori Maykl Porter tarmoqdagi raqobatchi
kuchlarni quyidagicha guruhlagan:
1. Tarmoq ichida sotuvchilar o’rtasidagi raqobat.
2. Boshqa tarmoqdagi kompaniyalarning o’z tovarlari bilan bu tamoqdagi
xaridorlarni egallab olishga harakat qilishi.
3. Tarmoq ichida yangi raqobatchilarning paydo bo’lishi.
4. Xom ashyo va butlovchi qismlar etkazib beruvchilarning o’z shartlarini
o’tkazishga urinishlari.
5. Xaridorlarning o’z shartlarini o’tkazishga urinishlari.
6. Bu tahlil firma mazkur tarmokda duch kelishi mumkin bo’lgan qulay shtlar
va xavf-xatarlarni aniqlab olish maqsadida amalga oshiriladi.
Porter buning «beshta kuch» modelini taklif qilgan (7-chizma) U mazkur modelni
asoslab berar ekan, bu ko’rsatkichlarning ta’sir kuchi qanchalik yuqori bo’lsa, mavjud
kompaniyalarda narx va daromadni oshirish imkoniyati shunchalik kam bo’lishini
ta’kidlagan edi. Buning zaiflashishi esa kompaniyalar uchun qulay imkoniyatlar vujudga
keltiradi. Kompaniya o’z strategiyasini o’zgartirib, ushbu ko’rsatkichlarni o’z foydasiga
o’zgartirishi mumkin.
Potentsial raqobatchilarning kirish xavfi (Porterning birinchi kuchi) kompaniyaning
daromadlariga tahdid solishi mumkin. Ikkinchi tomondan, agar bu xavf kichik bo’lsa,
kompaniya narxlarni oshirib, o’z daromadlarini ko’paytirishi mumkin. Bu omilning
39
raqobatchilik kuchi to’sio’larining (tarmoqqa kirish qiymatining) balandligiga kuchli
dara-jada bog’liq. Bunday to’sio’larning uch asosiy manbai bor.
-xaridorlarning savdo markasiga sodio’ligi (kirib kelayotgan kompaniyalar buni
katta investitsiyalar evaziga bartaraf qilishlari mumkin);
-xarajatlar bo’yicha mutlaq ustunliklar (ishlab chiqarish xarajatlarining yanada
kamligi mavjud kompaniyalar uchun, yangi kompaniyalar erishishi qiyin bo’lgan katta
ustunliklarni beradi);
-ko’lamdan tejash (bunday ustunlikka odatda katta kompaniyalar ega bo’ladilap). U
ya’ni standartlashtirilgan mahsulotni yoppasiga ishlab chiqarishda xarajatlarning
kamaytirilishi, xom ashyo, material va tarkibiy qismlarni katta mikdorlarda sotib
olishdagi chegirmalar, reklamaga sarflanadigan xarajatlarning kamaytirilishi va
hokazolar bilan bog’liq. Bularning barchasi ishlab chiqarishni endi boshlayotgan
kompaniyalar uchun katta qiyinchiliklar tug’diradi.
Porter nazariyasi bo’yicha ikkinchi raqobatchi kuch tarmoqda mavjud bo’lgan
kompaniyalarning raqobatlashuvidir. Bu erda ham to’rt omilning ta’sirini ko’rsatib o’tish
mumkin:
-tarmoqdagi;
-raqobat tuzilmasi;
-talabning shart-sharoitlari;
-tarmoqqa kirish to’sio’larining balandligi.
3.2.chizma. M. Porterning «beshta kuch» modeli
Tarmoqdagi raqobatning tuzilmasi tarmokdagi konsolidatsiya dara-jasiga
(uning fragmentlanganligi, oligopoliya yoki monopoliya sharoit-lari mavjudligi)
bog’liq. Fragmentlangan tarmokda potentsia xatarlar qulay imkoniyatlarga
qaraganda ko’proq bo’ladi, chunki bunday tarmokdarga kirib kelish nisbatan engil.
Konsolidatsiyalangan tarmoo’larda odatda katta va musta kompa-niyalar
faoliyat ko’rsatadilar. Binobarin, bir kompaniyaning raqobatchi-lik faoliyati
boshqa raqobatchilarning bozordagi ulushiga bevosita ta’-sir qiladi, natijada ular
Potentsial raqobatchilarning kirish
xavfi
Etkazib beruvchilarning
«savdolashish» imkoniyati
кириш хавфи
Xaridorlarning
«savdolashish»
имконияти
O’rinbosar mahsulotlar xavfi
Amaldagi firmalar (sotuvchilar)
o’rtasidagi raqobat
40
tezda bunga javoban harakat qiladi va raqobat kuchayadi. Bunday kompaniyalarning
«narx urushi» olib borish imkoniyati raqobatning asosiy xatarli kuchidir. Bunday
hollarda kompaniyalar sifat ustunliklari bo’yicha raqobatlashishga intiladilar ya’ni
«rakrbatchilik urushi» savdo markasiga sodio’lik va «narx urushi» exdgsholini
kamay-tirish mavqelaridan olib boriladi. Bundam taktikaning muvaffaqiyati tarmokda mahsulotni tabaqalash imkoniyatlariga bog’liq.
Tarmokda talabning o’sib borishi raqobatning susayishiga va ayni paytda
ekspansiya uchun katta imkoniyatlar vujudga kelishiga olib keladi Talab bozor bilan
birga o’sib boradi. Kompaniyalar investitsiyalarning qaytish tezligini oshirish
imkoniyatiga ega bo’ladilar, bu esa ularga bo’lgan e’tiborni kuchaytiradi. Aksincha,
o’sishning sekinlashuvi raqobatni kuchaytirib yubo -radi, natijada, kompaniyalar
sotish bozorlarini faqat boshqa kompa-niyalardan tortib olish hisobigagina qo’lga
kiritishlari mumkin bo’lib qoladi. Shunday qilib, talabning kamayishi raqobatning
kuchayishiga olib keladigan asosiy xavfdir.
Tarmokda talab kamaygan paytda chiqish to’siqlari jiddiy xavfga ayla-nadi. Chiqish
to’siqlari iqtisodiy va hissiy omillar bo’lib, ular kompa-niyaning daromadi juda oz
bo’lgan hollarda ham qo’llab-quvvatlab turadi. Natijada ortiqcha ishlab chiqarish
quvvatlari paydo bo’ladi, bu esa narx raqobatining jonlanishiga olib keladi, chunki
kompaniyalar bekor turgan iuvvatlardan foydalanishga urinib, narxni pasaytirib
yubordilar.
Odatda chiqish to’siqlari quyidagilarni o’z ichiga oladi:
- asbob-uskunalarga ajratilgan investitsiyalarni boshqa muqobil ishlarga
ishlatib bo’lmaydi va agar kompaniya bu sohani tark etsa, uskunalarni tashlab
yuborishga to’g’ri keladi;
- chiqish qiymatining ishdan bo’shatiladigan ishchilarga to’lanadigan
mablag’lar hisobiga qat’iy belgilab qo’yilganligi;
- xo’jalikning o’rta bo’g’inlari o’rtasidagi strategik o’zaro
munosabatlar, masalan, senergizm yoki ular o’rtasidagi integratsiya;
-tarmoqqa iqtisodiy bog’lio’lik; masalan, agar kompaniya
diversiyalanmagan bo’lsa, u tarmokda qolishga majbur bo’ladi.
Tarmoqdagi firmaga ta’sir qilayotgan raqobat kuchlari tarmoqning tsik li
mobaynida o’zgarib, rivojlanib boradi. Tarmoqning jadal suratlar bilan
o’sishi raqobat kuchlarini zaiflashtirib qo’yadi. Bu bosqichda ekspansiya va
bozor sohalarini egallab olish uchun qulay imkoniyatlar vujudga keladi.
O’sish sekinlashgan paytda raqobat-ning va ayniqsa napx raqobatining xavfi
kuchayib ketadi. Etuklik bosqichi da raqobat xavfi kamayadi, narx
raqobatini narx peshqa -damlarining kelishuvi hisobiga cheklash imkoniyati
vujudga keladi. Shuning uchun bu bosqichda daromadlar nisbatan yuqori
bo’ladi. Bu bos-qichda narxga bog’liq bo’lmagan raqobat katta rol o’ynashi
41
mumkin bo’lib, u mahsulotlarni tabaqalash ustunliklaridan foydalanadigan
kompaniyalar uchun juda muhimdir. Tanazzul bosqichida vaziyat o’zgaradi
Chiqish to’sio’lari yuqori bo’lsa, raq obat juda kuchayadi, daromad kamayad i
va narx urushi xavfi vujudga keladi.
Porterning «uchinchi kuchi» xaridorlarning «savdolashish»
imkoniyatidir. U eng yaxshi sifat yoki xizmat ko’rsatishga bo’lgan talab tufayli
narxlarga tazyiq ko’rsatish xavfini vujudga keltiradi. Zaif xaridorlar esa, aksincha,
narxlarning o’sishiga va daromadning ortishiga yo’l qo’yadilar. Xaridorlar quyidagi
hollarda ayniqsa kuchli bo’ladi:
- etkazib beruvchi soha bir necha kichik kompaniyalardan tarkib topgan bo’lib,
xaridorlar kam bo’lganda;
- xaridorlar tovarlarni katta mikdorda sotib olganda;
-tarmoq o’z faoliyat turidan kelib chiqqan holda xaridorlarga kuchli darajada
bog’liq bo’lganda;
- xaridorlar bir necha etkazib beruvchi tarmoo’lar ichidan eng past iklif qilayotgan
bittasini tanlash imkoniyatiga ega bo’lganda (bu trmokda narx raqobatini kuchaypiradi);
- xaridorlar uchun turli kompaniyalardan tovar soting olishni pdtsy jihatdan yaxlit
bitta xarid deb qarash mumkin bo’lganda va hokazo.
To’rtinchi raqobat kuchi - etkazib beruvchilarning tazyiq ko’rsatishidir. Bu tazyiq
natijasida etkazib beruvchilar narxlarni kutarish bilan taxdid solib, kompaniyalarni
etkazib berilayotgan lot mikdorini kamaytirishga majbur qiladi va daromadni
pasaytiradi. Bunga muqobil ravishda - zaif etkazib beruvchilar o’z mahsulotlariga
bulgan narxni pasaytirishga va yuqoriroq sifatni talab qilishga imkon beradilar.
Quyidagi hollarda etkazib beruvchilar tomonidan ko’rsatiladigan tazyiq ayniqsa,
kuchli bo’ladi:
- etkazib berilayotgan mahsulotning o’rnini bosa oladigan tovarlar kam bulib, u
kompaniyaning ishonchli mahsuloti bo’lganda;
- tarmoqdagi kompaniyalar ta’minotchi firmalar uchun
bo’lmaganda;
- etkazib berilayotgan mahsulotlarning sifati yuqoriligi tus
kompaniyalarning boshqa mahsulotga o’tishi qimmatga tushganda;
-etkazib beruvchilar ilgari tomon vertikal integratsiyalanish xavfidan
foydalanganda;
-sotib oluvchi kompaniyalar orqaga tomon vertikal integratsiyalanish xavfidan
foydalana olmaganda.
Beshinchi raqobatchi kuch - tovarning o’rnini bosuvchi
mahsulotlarning paydo bo’lish xavfidir. Tovarning o’rnini to’liq oladigan
mahsulotlarning mavjudligi jiddiy xavf tug’diradi va kompaniya narxlarini hamda
daromadlarini cheklab qo’yadi. Ammo, kompaniya mahsulotlarining o’rnini bosa
42
oladigan tovarlar kam bo’lsa kompaniya narxlarni oshirishi va qo’shimcha daromad
olishi mumkin. Kompaniyaning strategiyasi bu dalildan foydalana olishi lozim.
Tarmokdagi raqobat darajasiga ko’ra quyidagi turlarga bo’linadi:
Shafqatsiz raqobat.
Jadal raqobat.
Me’yordagi raqobat.
Jalb qiluvchi zaif raqobat.
Bozorga yangi kirib kelgan firma yangi ishlab chiqarish quvva-tiga,
ayrim hollarda kattagina resurslarga ham ega bo’lish mumkin. Bunday firmalar
bozorda o’z o’rnini topib egallash uchun kurashadi. Bozorda yangi
raqobatchining paydo bo’lishi quyida omil-larga bog’liq:
bozorga kirish borasidagi to’sio’lar;
bozorda ishlayotgan kompaniyalarning reaktsiyasi;
ishlab chiqarish miqiyosining tejamkorligi {bunday ustunli bozorda
ishlayotgan katta hajmga ega bo’lgan kompaniyalarda bo’ladi. Yangi firma esa
bozorga birdaniga katta hajm bilan chiqolmaydi);
texnologiya va nou-xau ga erishish imkoniyatining yo’o’ligi;
«o’qitish tajriba» egri chizig’ining samarasi;
xaridorlarning ma’lum tovar markalariga moyilligi;
- korxona hajmiga bog’liq bo’lmagan xarajatlarning teng emasliga;
- sotish kanallariga kira olish;
-nazorat qiluvchi organlarning harakatlari (litsenziya| ruxsatnomalar);
- tariflar va tarifdan tashqari cheklashlar (dempingga qarshi| qonunchilik,
mahalliy firmalarning majburiy ishtiroki).