Bajardi: mt-1 guruh talabasi

«TERMIK VA KIMYOVIY-TERMIK ISHLOV BERISH NAZARIYASI VA TEXNOLOGIYASI» FANI TO‘G‘RISIDA UMUMIY MA’LUMOTLAR

«Termik va kimyoviy-termik ishlov berish nazariyasi va texnologiyasi» fani to‘g‘risida umumiy ma’iumotlar «Termik va kimyoviy-termik ishlov berish nazariyasi va texnologiyasi» fimi metallshimos va tennistlar tayyorlashda markaziy o ‘quv fanlaridan biri hisoblanadi. Termik ishlov berish deb metall va qotishmalardan tayyorlangan buyumlarga, ulaming strulcturasi va xossasini berilgaii yo‘nalishda o ‘zganirish maqsadida issiqlik bilan ta’sir etish y o ii orqali ishlov berish jarayoniga aytiladi. Termik ishlov berish - metall va qotishmalaming xossasini 0‘zgartimvchi keng tarqalgan zamonaviy texnik usullardan bid hisoblanadi. Metailurgiya va mashinasozlik korxonalarida termik ishlov berish zagotovka, yarim tayyor mahsulot va mashina detallari ishlab chiqarishni texnologik jaiayonlarining muhim zvenoiaridan biri hisoblanadi. Termik ishlov berish metall va qotishmalaiga bir toraondan, texnologik xossalarini (bosim, kesish va boshqa usullar bilan ishlov benivchanlikni) yaxshilash iicluin oraliq operatsiya, ikkinchi tomondan, buyumlanii ekspliiatatsion tavsifnomalarini talab darajasida ta’minlash iicliiui metall va qotislmialarni kompleks mexanik, fizik va kimyoviy xossalar berishga mo^ljallangan oxirigi opemtsiyaîardan biri hisoblanadi. Termik ishlov berish nazariyasi metallshunoslilcning ma’lum bir qismi hisoblanadi. Metailshimoslikda eng asosiy vazifasi, bii metall va qotishmalarni tuzilishi va texnik muhim xossasi orasidagi o'zaro bog‘liqlik qonuniyatlarini o‘rganishdir. Qizdirish va sovutishda metall materialning stmkturasi o‘zgaràdi, bu esa uning mexanik, fizik va kimyoviy xossalaiini o‘zgarishiga oHb keladi. Kimyoviy-termik ishlash po'latning tarkibi, stnikturasi va xossalarini o'zgartirish maqsadida iming sirtqi qatlamiga kimyoviy va termik ta'sir etish jarayonidir. Kimyoviy-termilc ishlash natijasida po%t sirtining qattiqligi, ishqalanishga chidamliligi, korroziyaga bardoshligi, kislotaga bardoshligi kabi xossaiari oshadi. Po'latdan tayyorlangan detallarning uzoq muddat ishlashini oshirisb iichun ulami mustalikamiashning eng samarali usullaridan bo'lgai^Iigi sababli, kimyoviy-termik ishlash mashinasozlikda kerig ko‘lamda tarqalgan. Termik va kimyoviy-termik ishlov berish nazariyasi va texnologiyasi fanini o‘qitishdan maqsad -- mashinasozlik materiallarga temiik va kimyoviy-termik ishlov berish nazariyasi va texnologiyasi bo‘yicha yo‘nalish va mutaxas-sislikka mos bilim, ko‘nikma va malakani talabalarda shakllantirishdir. Fanning vazifasi - talabalarda mashinasozlik materiallarga termik va kimyoviy-tennik ishlov berishda struktura va xossalarini shakllaiiish qonimiyatlari, termik va kimyoviy-termik ishlov berish texiiologiyalari hamda respublikamiz ishlab chiqarish korxonalarida qo'llanilayotgan temiik va kimyoviy-tennik ishlov berish usullari bo‘yicha jamlangan bilimlami hosil qilishdir. Zamonaviy termik, kimyoviy-termik ishlov berishning barcha turlari metall va qotishmalaming tuzihshi va xossasini o‘zaro bog‘laiiganlik asosiga tayanadi. Metallaming tuzilishi va xossasini o‘zaro bog‘liqliklik qonuniyati XIX asrning boshlarida ms olimi, metallm-gi P.P.Anosov (1797-1851) tomonidan ochilgan. Insoniyat temiik va kimyoviy-termik ishlov berishni qadinidan ishlatib kelgan. Arxeologik topilmalami tahlili, qadinidan insonlar termik va kimyoviy-termik ishlov berishlamining dastlabki operatsiyalaridan foydaJanganliklarini ko‘rsatdi. Tosh asridan bronza asriga o‘tish davrida birinchi metall buyumlar paydo bo‘la boshladi. Bu buyumlar boshlanishida oltin va misdan keyin mis mdalaiidan eritilib olingan boisa, undan so‘ng toshdan 5asalgan bolg‘a bolg'alash yoMi bilan olingan. Qadimgi insonlar metallaming puxtalanishi tufayli mayin kesuvchi va o‘tkir yuzaga ega bo'lgan buyumlami ta>yorIashga qiynalganlar. Metall va qotishmalaming piastikligini oshirish uchun temirchi misdan sovuq holda boIg‘alab olingan buyumni qizdirishni ajnalga oshirgan. Xuddi shunday, qayta kristallanuvchi yum-shatish haqidagi dastlabki ishonchli ma’lumot, bizning eramizga qadar V ming-yillikning oxirigato‘g‘ri keladi. Toblash yumshatishga qaraganda ancha keyinroq paydo bo‘lgan. Teiriimi metailurgiya usulida ishlab chiqarish bizning eramizga qadar II ming-yillikning oxirida boshlangan. Bunda temirni temir rudasidan nani holda puflash orqali olingan. Bunday teniirdan tayyorlangan ishva ov qurbllarida uglerod miqdorini kamligi tufayli, toblash yordamida puxtalash mumkin bo'lmagan. Dastlabki temimi qo‘llanilishi davrda. uni toblash bir vaqtning o‘zida sementatsiyalash j^ayoni bilan birga qo'shib, olib borilgan. Temirdan tayyorlangan zagptpyka issiq jiolda bolg.‘alash uchun pista ko‘mirli gomda qizdirilib, ugierodl^gandan so'ng, uni suvda sovutish orqali temirchi mehnat qurollarini sifati oshganligini payqagan. Temimi nain holda puflash usuli yordamida ishlab chiqarish, keyingi sementatsiyalash va toblashning kashf etilishi kishilik jamiyatining tarixining buyuk yutuqlaridan biri hisoblanadi. Keyinchalik insoniyat tomonidan turli turdagi quyidagi texnologik operatsiya-Iaini qo‘llaniIa boshlandi: suv yordamida toblash, havo oqimi yordamida toblash, qirquvchi qismni mahalliy toblash, past, o‘rtacha ya yuqori temperatLirali bo‘shatish, sementatsiyalash, qizdirishda po‘latni uglerodsizlantirishdan himoya qilish, qa>'ta kristallanuvchi yumshatish vaboshqalar. Qadimda termik va kimyoviy-tennik ishlash texnologik operatsiya sifatida ishlatilgan bo‘lsa, uning fan sifatida rivojlanishiga XIX ^m ing o'rtalarida asos solingan. Bu vaqtgacha insonni, termik ishlash haqida bilishi, ko‘p asrlardagi mahorat va tajribalarga ^oslangan. XIX asrda texnikaning taraqqiyoti temiik va kimyoviy-termik ishlov berishni sa’natdan fanga o‘zgaitirishni talab qildi. 1866-yilda Rossiyadagi Peterburgda joylashgan Obuxov po‘lat quyish zavodini bolg‘alash sexiga texnik lavoziiniga Dmitriy Konstantinovich Chernov (1839-1921) taklif etildi. 1868-yilda D.K.Chemov mg texnik jamiyatida «Po“lat va poiatdai:^ tayyorlangan qurollar nomli Lavrov va Kalakutskijdanii maqolasiga tanqidiy shai'x va shu predmet bo‘yicha D.K.Chemovning shaxsiy tadqiqotlari» nomli dunyoga mashhur kilgan ma’niz^ini qildi. Bu ma’mzada u, po^latdan yasalgan pokovkalardagi nuqsonlami aniqlashga bag'ishlangan natijalanii ham e1on qildi. Chemov o'zining tadqiqotlari natijasida, po‘lat qanchalik mustaliliam, bo‘lsa, uni strukturasi shuncha mayin, kichik bo^lishi kerakiigi haqidagi xulosaga kelgan. Shundan so‘ng, u «po‘latning maym, kichik strukturaga ega bo'lish sababini topishga xarakat qildi>>, Uning po‘latning bolg‘alashdan so'ng turii temperaturalarda qiyosiy tadqiqotlari, «po‘lat strukturasini o‘zgarishini temperatura ta’siri natijasida ekanligini» ko'rsatdi. Bu bilan Chemov malum miqdprdagi uglerodga ega boigan po‘!at markasi uchun strukturasini o‘zgartiruvchi temperaturalami topdi. D.K.Chemov po‘latlardagi ichki stnikturasini o ‘zgartiruvchi ikkita, ya’ni temperatura va kritik temperaturalar borligi kerakiigi haqidagi genial fikrni aytdi. Chemov bu temperaturalami aniqlab, ulami a va b iiuqtalar bilan belgiladi. «Po'lat qanchalik qattiq bo‘lma5Ín, u a nuqtadan past temperaturagacha qizdirilsa va uni qanchali tez sovutmasalc hani, toblashni qabul qilmaydi». Kichik donali sinishni olish uchun po'latni b nuqtadan birmuncha yuqori temperaturagacha qizdirish maqsadga muvofiqligi aniqlandi. Shunday qilib, 1868-yilda D.K. Chemov po‘latdagi ichki strulctura o‘zgarish-Iaiini ochdi va uni bolg‘alashning issiqlik tartibi va termik ishlash texnologiyasi bilan bog‘ladi. Bu bilan ulug‘ ms metallurgi termik ishlov berishning ilmiy asosini yaratdi. D.K.Chemovning qilgan ma’nizasi chet tillarga o‘girilib, u nietallshunoslil< va termik ishlash bo‘yicliajaxondatan olindi. D.K. Chemovning mashhur davomchisi fransuz muhandisi Floris Osmond (1849-1912) 1886-yiIda birinchi bo‘lib, Le-Sliatele tennoparasini termik talililda poiatni kritik nuqtalarini topishga qoiladi. D.K. Chemovni xulosalarini tasdiqlovchi va rivojiantimvchi Osmondning ishlari metallardagi stniktura o‘zgarishlari büan bog‘liq muammolar bilan shug‘ullanuvchi Juda ko‘p metallurg va kimyogarlami o ‘ziga jalb qildi va bu sohada keng ko'lamda eksperimental tadqiqotlar oiib borilishiga qo’shimcha tuitki bo'ldi. Metallshunoslik tarixida XIX asming oxiri XX asrning boshida geterogen muvozanat metall tizimlari uchun temiodinamikani o‘rganish bo‘yicha keng ko‘lamda izlanishlar olib borildi. Turli mainlakatlarda holat diagrammasini qurish bo‘yicha tizimii ishlai' qilina boshladi. Bu diagrammalai’ qotishmalarda qanday faza o'zgarishlari bo‘lishi mmnkinligini ko‘rsatdi, o‘z navbatida termik ishlov berishning muhim turlarini talilil qilish uchun dastlabki ma’lumotlami berdi. Rangh metall va tming qotishmalarini temiik ishlov berish sohasida birinchi yirik tadqiqotlar XX asming boshida amalga oshirildi. 1900-yil A.A.Baykov (1870-1946) faqat po'latni emas, balki misning sumia bilan hosil qilgan qotislimasini toblash ham mumkinligini ko'rsatdi. 1906-yil nemis muhandisi A.Vilm (1869-1937) duralyuminiy uchun qotishmalarni puxtalashning asosiy usuliaridan biri hisoblangan, toblashdaji keyingi eskirtirishni ochdi. 1919-yil amerkalik metallshimos P.Merika (1889-1957) duralyuminij^'ni eskirtirishni o‘ta to‘yingan qattiq eritmada dispers ajniluvchilar hosil bo‘lishi bilan bog'lab, uni tabiatini kashf etdi. Bu termik ishlov berish nazariyasining eng buyuk yutug‘i hisoblanadi. O'tgan asming 20-yillaiining boshlarida termik ishlov berish nazari5^asini rivojlantirishda turli xil fizik tadqiqot usullariga, avvalam bor hamma rentgeii tahliilari yordamida qattiq holatda stniktura o ‘zgarishlari tabiati, mexaijizmi va kinetikasini alohida o‘rganishga aiohida e ’tibor qaratildi. XIX asming 50-yillarida elektron mikroskopni kashf etilishi temiik ishlov berishda metall va qotishmalaming substmkturasini tahlil qilishga imkoii yaratib, uni vanada rivojlanishiga asos bo‘idi. Hozirgi zamonaviy rivojianish bosqichda tennik ishlov berish nazariyasi uchim keng ko‘lamda metallarni kristall panjaralardagi nuqsonlar haqidagi bilimlar qo'llanila boshlandi. Termik va kimyoviytermik ishlov berish nazariyasi bilan bir qatorda, ulaming texnologiyalari taraqqiy etib bomioqda.