|
Your Text
Get a modern PowerPoint Presentation that is beautifullydesigned.
Умумий ҳолатда тизим деганда элеменлари орасидаги ва уларнинг хусусиятлари ўртасидаги алоқалар мажмуига эга бўлган, яъни бир-бирига чамбарчас боғланган қисимлардан иборат бутун бир объектлар мажмуаси тушунилади. Бундай таърифдаги тизимга қуйидагиларни мисол қилиб келтириш мумкин: деталлар ва туташтирувчи қурилмалардан йиғилган машина; ҳужайраларининг бутун мажмуини ташкил этувчи тирик организм; турли ресурслар, бир-бири билан боғланган кўплаб ишлаб чиқариш жараёнлари ва кишилар жамоалари яхлитлигини юзага келган корхоналар ва ҳоказо. Бундай ҳолларда объектлар (қисмлар) ягона тизим сифатида ишлайди, яъни ҳар бир объект, кенжа тизимлар умумий тизим оддидаги ягона мақсад учун ҳаракат қилади. «Тизим» ни аниқлашга қуйидаги атамалар киради; «объектлар», «алоқалар», «хусусиятлар». Объектлар- тизимнинг бир бўлаги ёки компонентлари бўлиб, жисмоний, математик ўзгарувчан тенгламалар, қоида ва қонунлар, технологик жараёнлар, ахборот жаранлари, ишлаб чиқариш бўлинмалари каби кўплаб чекланмаган қисмларга эга Хусусиятлар- бу объектнинг сифатини ифодаловчи параметрлардир. Хусусият тизимнинг маълум бир ўлчамга эга объектларини битталаб миқдорий жиҳатдан баён этиши имконини беради.
Объектларнинг хусусиятлари тизим ҳаракати натижасида ўзгариши мумкин. Алоқалар объектлар ва уларнинг хусусиятларини тизим жараёнида ягона яхлитликка бирлаштиради. Бунда барча тизим элементларининг кенжа тизимлари ва тизимлар ўртасида алоқа бўлиши назарда тутилади. Айрим умумий қонуниятлар, қоидалар ёки тамойиллар билан бирлашувчилар ўртасида алоқанинг мавжуд бўлиши тизимнинг асосий тушунчаси саналади. Бошқалар билан бирор-бир алоқага эта бўлмаган элемент кўриб чиқилаётган тизимга кирмайди. Тизимнинг хусусиятлари қуйидагилар саналади: элементлар мураккаолиги, мақсадга каратилганлиги, турли-туманлиги ҳамда улар табиати, таркиблашганлиги, бўлинишпигидир. Тизимлар таркиби ҳамда асоснй мақсадларига кўра фаркланади. Қуйида 1.1-жадвалда турли элементлардан иборат бўлган ва турли мақсадларга каратилган бир қанча тизимлар намуна сифатида келтирилган. ^ Ташкилий мураккаблик тизимнинг асоснй хусусияти саналади ва у элементлар ўртасидаги ўзаро алоқалар (ўзаро ҳаракатлар) микдори билан аниқланади. Элементлар ўртасидаги чатишиб кўшилиб кетган ўзаро алоқалар шундай тўзилганки, у бирорта параметр алоқасининг ўзгаришига олиб келади.
Ташкилий мураккаблик элементлар тизимини ташкил этувчи тавсифлар микдори бўлмаган. яхлит ҳолда, факат тизимга тегашли тавсифларни аниқлайди. Умуман олганда, тизим уни ташкил этувчи элементлардан бошқачарок тавсифларга эга бўлибгина колмай, балки унинг барча кисмларидан сифат жихатидан фаркланади. Шунингдек элементлар эга бўлмаган бошқа вазифаларни ҳам бажариш хусуснятига эга. Тизим бутунлигининг ўзига хослиги билан аниқланадиган янги хусуснятларнинг пайдо бўлиши баъзан эмержентлик (инглизча «emergent» - юзага келувчи, пайдо бўлувчи) деб аталади. Тизимларни кисмларга, айникса ўзи таркиб топадиган элементларга бўлганда бўндай вазифалар ёки тавсифлар ўз-ўзидан йўқ бўлади. ^ Мақсадга каратилганлик. Тизим умумий хусусиятга эга, яъни у умумий мақсадга эришишга ҳаракат қилишга каратилган. Тизимнинг мақсадга йўналтирганлигини ифодаловчи барча элементлар учун умумий бўлган ўзаро алоқаларнинг мақсадли қоидалари мақсаднинг мавжудлигини белгилайди. ^ Тизимнинг таркнблашганлиги — бу тизимнинг алохида элементлари ва уларнинг ташки мухит билан ўзаро ҳаракати ўртасидаги ички алоқаларнинг доимий таркибидир. Тизим таркиби унинг фаолияти самарадорлигини кўп жихатдан белпгловчи мухим тавсифлардан бири саналади. ^ Тизимнинг бўлиниши - бy унинг максадлар ва вазифаларга жавоб берувчи маълум белгилар бўйича ажратилган элементлар ёки бир катор кенжа тизимлардан тўзилганлигини англатади. Кенжа тизимлар бўндай ажратилишнинг асосини ташкил этиб. бунда элементлар ўртасидаги алоқалар кўпрок, кенжа тизимлар ўртасида эса камрок бўлади.
Тизим тушунчаси шу маънода нисбийки, тизим элементининг ўзи ҳам мураккаб тизим бўлиши мумкин. Бирор белги бўйича ажратилган тизим ўзига нисбатан юқори даражадаги тизим элементи бўлиши мумкин. ^ Ташки мухит. «Тизим» тушунчаси тизимга кирувчи бир катор элементларни чеклайди: шартли равишда чекланган чегара ўргнади, ундан ташқаридаги элементлар эса ушбу тизимга кирмай қолади. Бундан англашиладики, тизим ўз-ўзидан эмас, балки бошқа кўплаб элементлар кўршовида мавжуд бўлади. Айрим масалал арни хал этишда бизни бу ташки муҳитнинг барча элементлари эмас, балки ушбу масала нуктаи-назари дан ташки мухитни ташкил этувчи, кўриб чиқилаётган тизимга бирор-бир алоқаси бўлган элементларгина қизиктиради. Ташки мухит- бу кўрилаётган тизимга таъсир кўрсатувчи ёки кўрилаётган масала шароитида унинг таъсири остида бўлган, тизимдан ташкаридаги ҳар қандай табиат элементларидир. Чунки, реал шароитларда тизимларнинг ҳар бири алохида эмас, балки бошқалари ёнида, бир-бирига боғлиқ ҳолда ишлайли. Тизимларни тахлил ва синтез қилиш чоғида алоқаларнинг икки хил тури ажралиб туради: ички ва ташки алоқа. Ташки алоқага эга тизимлар очик деб, унга эга эмаслари эса ёпик алоқа деб аталади. ^ Тизимлар таснифи. Тизимларни киёслаш ва фарклаш, уларнинг бир-бирга ўхшашлари ва фарклиларини ажратиш оркали таснифлаш амалга оширилади. Таснифлаш - бу факат борлик модели ва уни турли белгилар, яъни, кириш ва чикиш жараёнларининг баёни, уларнинг келиб чикиши, бошқарув тури, бошқарувнинг ресурслари билан таъминланганлиги ва ҳакозо бўйича амалга ошириш мумкин. Бизни тизимнинг келиб чикиши бўйича таснифлаш қизиқтиради.
Сунъийi тизимлар - бу инсон томонидан яратилган тизимлардир. Табиий тизимлар - бу табиатда ёки жамиятда инсон иштирокисиз юзага келган тизимлар. ^ Аралаш тизимлар таъбий ва сунъий тизимларни ўз ичига олади. Эргонамик тизимлар — бу, «машина - инсон - оператор» мажмуи. Биотехник тизимлар - тирик организмлар ва техник қурилмалар кирадиган тизимлардир. ^ Ташкилий тизимлар — бу, зарурий воситалар билаи жихозланган кишилар жамоасидан ташкил топтан тизимлар саналади. Ташкилий тизим - бошқариш, шунингдек, ташкилий тузилма, максадлар, бошқариш самарадорлиги ва ходимларни рағбатлантириш қоидалари мезонлари учун фойдаланадиган, ходимларнинг юриш-туриши ва техник воситаларнинг ишлатилиш тартибини белгиловчи қоидалар йиғиндисидир. Ташкилий тизимлар шилаб чиқариш воситаларидан фойдаланувчи кишилар жамоасининг ишлаб чиқариш фаолиятини бошқариш учун мўлжалланган. Охиргиси анча муҳим ҳолат ҳисобланади, чунки ташкилий тизимлар техник воситаларнинг ўзига хослигини, хусусан, бошқарув воситаларини ҳисобга олиши лозим, Тизимда бошқарув объекти - бу муайян моддий захираларга эта ва аниқ махсулотни олишга йуналтирилган ишлаб чиқариш операцияларини бажарувчи вазирлик, идора, корхона, цех, ишлаб чиқариш, участкалар, ижрочилар жамоаси ёки айрим шахслардир. Бошқарув объектининг фаолияти ишлаб чиқариш жараёни чоғидаги турли ҳолатлардаги вазифаларни амалга оширишга буйсиндирилган.
Do'stlaringiz bilan baham: |
