Bajardi: 7- variant

Mavzu: Schyotlarning iqtisodiy mazmuni va tarkibi va tayinlanishi bo’yicha turkumlanishi
Bajardi:
7- variant
Korxonaning xo’jalik mablag’’lari va ularning tashkil topish
manbaalari to’g’risidagi umumlashgan mao-lumotlarni buxgalteriya
balansidan olish mumkin. Buxgalteriya balansi xo’jalik mablag’’lari va
ularning manbaalarini maolum bir davrga bo’lgan holatini aks ettiradi.
Korxonaning kundalik xo’jalik faoliyatida esa turli tuman bir qancha
xo’jalik operatsiyalari (ta’minototchilardan xom ashyo kelib tushishi,
ishchilarga ish haqi hisoblanadi, asosiy vositalarni eskirishi summasi
hisoblanadi ) ro’y beradi. Ushbu xo’jalik operatsiyalarini joriy nazorat qilish
va ularni maolum bir tizimiga solish zarurati tug’iladi. Bu operatsiyalarni
balansda bevosita aks ettirish imkoniyati yo’q, chunki har bir xo’jalik
operatsyasidan keyin yangi balans tuzishga to’g’ri keladi.
Faraz qilaylik korxona xo’jalik faoliyatida bir oy davomida 10000 ta
xo’jalik operatsiya ro’y bersa, u holda 10000 marta balans tuzishga to’g’ri
keladi. SHuning uchun oyning boshida balans tuzilib oy davomida ro’y
bergan operatsiyalarni bir tizimga solib turish uchun buxgalteriya hisobi
schyotlaridan foydalanamiz. SHuning uchun bu oraliq davr mobaynida
xo’jalik operatsiyalar natijasida ro’y bergan o’zgarishlarni xo’jalik
mablag’’lari va ularning tashkil topishi manbaalariga ta’siriini buxgalteriya
hisobi schyotlarida aks ettiriladi. Korxonaning kundalik xo’jalik faoliyatida esa turli tuman bir qancha
xo’jalik operatsiyalari (ta’minototchilardan xom ashyo kelib tushishi,
ishchilarga ish haqi hisoblanadi, asosiy vositalarni eskirishi summasi
hisoblanadi ) ro’y beradi. Ushbu xo’jalik operatsiyalarini joriy nazorat qilish
va ularni maolum bir tizimiga solish zarurati tug’iladi. Bu operatsiyalarni
balansda bevosita aks ettirish imkoniyati yo’q, chunki har bir xo’jalik
operatsyasidan keyin yangi balans tuzishga to’g’ri keladi.
Faraz qilaylik korxona xo’jalik faoliyatida bir oy davomida 10000 ta
xo’jalik operatsiya ro’y bersa, u holda 10000 marta balans tuzishga to’g’ri
keladi. SHuning uchun oyning boshida balans tuzilib oy davomida ro’y
bergan operatsiyalarni bir tizimga solib turish uchun buxgalteriya hisobi
schyotlaridan foydalanamiz. SHuning uchun bu oraliq davr mobaynida
xo’jalik operatsiyalar natijasida ro’y bergan o’zgarishlarni xo’jalik
mablag’’lari va ularning tashkil topishi manbaalariga ta’siriini buxgalteriya
hisobi schyotlarida aks ettiriladi.
Buxgalteriya hisobi schyotlari deb xo’jalik
mablag’’lari va ularning tashkil topish manbaalari
hamda xo’jalik jarayonlarini xolati va ro’y bergan
xo’jalik operatsiyalarining iqtisodiy mazmuniga
ko’ra guruxlash va joriy nazorat qilishga aytiladi.
Har bir buxgalteriya hisobi schyoti tuzilishi bo’yicha faqat bir turdagi
mablag’’larni va ularni tashkil topish manbaalarini aks ettiradi. Xo’jalik
mablag’’lari va ularni tashkil topish manbaalari hamda xo’jalik jarayonilari
uchun alohida schyotlar ochiladi. Ochilgan schyotlarda dastlab xo’jalik
mblaglari va ularni tashkil topish manbaalarining xolati boshlangich qoldiq
sifatida yoziladi va so’ngra ro’y bergan xo’jalik operatsiyalari aks ettiriladi. Ro’y bergan xo’jalik operatsiyalari natijasida xo’jalik mablag’’lari va
ularni tashkil topish manbaalarini ko’payishi va kamayishi alohida - alohida
aks ettiriladi. SHuning uchun schyotlarning tashqi ko’rinishi ikki tomonli
jadvalga o’xshaydi. Schyotning bir tomoni yaoni chap tomoni Debet ung
tomoni Kredit deb ataladi. Debet so’zi lotincha so’zdan olingan blib kazdor
degan, Kredit so’zi xam lotinchadan olingan bo’lib “ishonadi” mao’nolarni
bildiradi.
Xozirgi paytda o’zining tub maonosini yo’qotgan “Debet” va “Kredit”
so’zlari buxgalteriya faning dastlabki rivojlanish yo’llarida qo’llanilgan
bo’lib, bugungi kunda shunchaki schyotning o’ng va chap tomonlari degan
sharli belgi bo’lib kolgan.
Esda tuting:
Buxgalteriya ucheti schyotlarini ko’rinishi quyidagicha.
D-T Schyotning nomi K-T
Buxgalteriya hisobining har bir schyoti quyidagi maolumotlarni o’zida
aks ettiradi:
 Schyotning nomi;
 Debet yozuv;
 Kredit yozuv;
 Oy boshiga qoldiq;
 Oy davomidagi oborotlar;
Oy oxiriga qoldiq;
Salpdo-italyancha so’zdan olingan bo’lib, “qoldiq” degan maononi bildiradi.
Schyotlarning debet va kredit tomonlaridagi oy davomidagi joriy
yozuvlarning jami “oborot” deb ataladi.
Schyotlar buxgalteriya balansi moddalariga qarab ochiladi.
Buxgalteriya balansining aktiv tomonidagi (xo’jalik mablag’’lari joylashgan)
moddalarga nisbatan ochilgan schyotlar aktiv deb ataladi. Buxgalteriya
balansining passiv tomonidagi(xo’jalik mablag’’larini tashkil topish
manbaalari joylashgan) moddalarga nisbatan ochilgan schyotlar passiv deb
ataladi.
Esda tuting
Aktiv schyotlarning tuzilishi quyidagichadir:
 aktiv schyotlarning boshlangich salpdosi schyotning debet tomonida
ko’rsatiladi;
 mablag’’larni ko’payishi schyotning debet tomonida aks ettiriladi;
 mablag’’larni kamayishi schyotning kredit tomonida aks ettiriladi;
 aktiv schyotlarning oy oxiriga qoldig’i schyotning debet tomonida
ko’rsatiladi.
Debet tomonidagi yozuvlarning jami ( salpdodan tashqari) - debet
oborot, kredit tomonidagi yozuvlarni jami -kredit oborot deyiladi. Aktiv schyotlarning tuzilishi quyidagichadir:
 aktiv schyotlarning boshlangich salpdosi schyotning debet tomonida
ko’rsatiladi;
 mablag’’larni ko’payishi schyotning debet tomonida aks ettiriladi;
 mablag’’larni kamayishi schyotning kredit tomonida aks ettiriladi;
 aktiv schyotlarning oy oxiriga qoldig’i schyotning debet tomonida
ko’rsatiladi.
Debet tomonidagi yozuvlarning jami ( salpdodan tashqari) - debet
oborot, kredit tomonidagi yozuvlarni jami -kredit oborot deyiladi. Passiv schyotlarning tuzilishi quyidagichadir:
 passiv schyotlarning boshlangich salpdosi schyotning kredit tomonida
ko’rsatiladi;
 mablag’’larning manbaalarini ko’payishi schyotning kredit tomonida aks
ettiriladi;
 mablag’’larning manbaalarini kamayishi schyotning debet tomonida aks
ettiriladi;
 passiv schyotlarning oy oxiriga qoldig’i schyotning kredit tomonida
ko’rsatiladi.
Debet tomonidagi yozuvlarning jami - debet oborot, kredit tomonidagi
yozuvlarni jami (salpdodan tashqari) -kredit oborot deyiladi. Buxgalteriya hisobining schyotlar tizimi usuli yordamida korxonalar
xo’jalik mablag’’larining holati, shu mablag’’larning paydo bo’lish
manbalari, shuningdek, xo’jalik mablag’’larining xo’jalik jarayonidagi
xarakatlari tezlikda umumlashtirilib hisobga olib
boriladi.
YUqorida keltirilgan misollardan ko’rinib
turibdiki, xo’jalik operatsiyalari schyotlarda
umumlashgan xolda pul ko’rsatkichida aks
ettiriladi. Masalan, “ Materiallar” schyotida
korxonadagi jami xom ashyo va materiallarning
harakati, “Asosiy ishlab chiqarish” schyotida hamma xarajatlar va olingan
mahsulotlarning harakati, shuningdek, “Xodimlar bilan mexnatga xaq
to’lash bo’yicha hisob-kitoblar” schyotida korxonadagi xamma ishchi va
xizmatchilarga ish xaqi yuzasidan qilinadigan hisob -kitolar harakati va
hokazolar umumlashtirilib aks ettirilganligi aniqlandi.Lekin korxonalarning
mablag’’larini but holida saqlashni ta’minotlash va samarali foydalanish
ustidan nazorat o’rnatish uchun ularning har bir turi to’g’risida batafsil
maolumotlar ham bo’lishi zarurdir. CHunki “Asosiy ishlab chiqarish”
schyotida umuman sarflangan harajatlar vaolingan mahsulotlar haqidagi
maolumotlar bilan birga maolum bir vaqtga xarajatlarning har bir turi
(masalan, ish haqi, material, amortizatsiya va hokazolar), shu bilan birga
ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning har biri bo’yicha (masalan,
mashinasozlik zavodida bo’lsa ayrim turdagi stanoklar, mashinalar va
hokazolarning) xarajatlar summasi va turlari bo’yicha tafsilot bilan
aniqlangan ko’rsatkichlar ham bo’lishi kerak. “Xodimlar bilan mehnatga haq
to’lash bo’yicha hisob-kitoblar” schyotida korxonaning maolum bir davrga
ishchi va xizmatchilardan bo’lgan umumiy qarz summasi ko’rinib turishi
bilan birga har bir ishchi va xizmatchinig qarz summasi yuzasidan
qilinadigan hisob-kitoblar maolumoti ham bo’lishi kerak. SHuningdek,
“Xodimlar bilan mehnatga haq to’lash bo’yicha hisob-kitoblar” schyotining
debet va kredit oboroti umumiy summasi to’g’risidagi maolumot bilan birga
har bir ishchi va xizmatchiga qancha summa hisoblanagan va shundan
qnchasi berilganligi to’g’risidagi maolumot ham zarurdir.
SHunga o’xshash hamma schyotlarda ham umumiy ko’rsatkichlar
bilan birga tafsiloti bilan aniqlangan ko’rsatkichlar bo’lishi lozimdir.
SHuning uchun ham buxgalteriya hisobida oboektlar bo’yicha va ayrim
turlari bo’yicha maolumotlarni hisobga oladigan schyotlardan foydalanishga
zaruriyat tug’iladi. SHunga mos holda ikki hildagi schyot, yaoni sintetik va
analitik schyotlar buxgalteriya hisobida qo’llaniladi.
Xo’jalik mablag’’lari va ular manbaalarining harakatini hisobga
oladigan xo’jalik operatsiyalari haqida umumlashgan maolumotlarni faqat
pul ko’rsatkichida hisobga oladigan schyotlar sintetik schyotlar deyiladi. Xo’jalik mablag’’lari va ular manbalarining harakatini
hisobga oladigan xo’jalik operatsiyalari xaqida to’la tavsifnoma beriladigan
va ularni aniqlashtiradigan pul, natura va mehnat o’lchovi ko’rsatkichlarida
hisobga oladigan schyotlar esa analitik schyotlar deb ataladi.
Korxonalarning xo’jalik mablag’’lari va ularning tashkil topish
manbaalari hamda harakati to’g’risidagi xo’jalik jarayonlarini
umumlashtiruvchi ko’rsatkichlarni sintetik schyotlar yordamida hisobga olib
borishga sintetik hisob deb ataladi.
Korxonalarning xo’jalik mablag’’lari va ularning tashkil topish
manbaalari hamda xo’jalik jrao’nlariini tafsiloti bilan aniqlovchi
ko’rsatkichlarda analitik schyotlar yordamida aks ettirish analitik hisob deb
yuritiladi.
Sintetik schyotlarga “Asosiy vositalar” , “Nomoddiy aktivlar” ,
“Materiallar” , “Nizom fondi” , “Zahira fondi” ,” Xodimlar bilan mehnatga
haq to’lash bo’yicha hisob-kitoblar”, “Har xil debitor va kreditorlar bilan
hisob-kitoblar” va hokazo schyotlar kiradi. Analitik schyotlarga esa bir
sintetik schyot ichidagi maolumotlar Agar sintetik schyotlar korxonadagi asosiy vositalar barcha turlarining
umumiy summasini, har xil debitor yoki kreditorlarga korxona qarzining
umumiy holatini, hamma tayyor mahsulotlarning summasini va xokazo
maolumotlarni ko’rsatib tursa, analitik schyotlar korxonadagi asosiy vositalar
har bir turining qoldig’ini, harakatini, joylanishini, tayyor mahsulot har bir
turining qoldig’ini, harakatini, ishchi va xizmatchilarning har biriga
korxonaning qancha qarzi borligini , hisobdor shaxslarning xar birining
korxonadan qarzini va boshqalarni ko’rsatib turadi.
Korxonalar xo’jalik - moliyaviy faoliyatida analitik schyotlarning roli
benihoyat kattadir. CHunki analitik schyotlar yordamida amalga oshiriladi. Korxonalarda ko‘p miqdorda xo‘jalik operatsiyalari sodir bo‘lib, xo‘jalik
mablag‘lari doimo harakatda bo‘ladi. Korxonaga rahbarlik qilish uchun xo‘jalik
mablag‘larining harakati to‘g‘risida umumlashgan ma’lumotlarni olish talab
qilinadi. Bunday ma’lumotlarni balans yordamida olish mumkin emas. Shuning
uchun bu maqsadda buxgalteriya hisobining schyotlari qo‘llaniladi.
Buxgalteriya hisobi schyotlari - mol-mulkni uning tarkibi, joylashtirilishi va
shakllantirish manbalari hamda operatsiyalar bo‘yicha joriy aks ettirish, guruhlash
hamda nazorat qilish usulidir. Schyotlarning har birida hisobga olinayotgan xo‘jalik mablag‘lari yoki
ularning manbalarining boshlang‘ich holati hisobga olinadi, keyingi bo‘ladigan
joriy o‘zgarishlar o‘z vaqtida aks ettirib boriladi. Natijada schyotlardan ayrim
turdagi aktivlar yoki passivlar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni istalgan paytda olish
mumkin bo‘ladi.
Tashqi ko‘rinishi bo‘yicha schyotlar ikki ustundan iborat bo‘lgan jadval
shaklida bo‘ladi. Schyotning nomi jadvalning yuqori qismida yoziladi. Ushbu
jadvalning chap qismi «Debet» (D-t), o‘ng qismi «Kredit» (K-T) deb ataladi.
«Debet» va «Kredit» so‘zlari buxgalteriya hisobiga uning rivojlanish davri
boshlanishida kiritilgan bo‘lib, bu so‘zlar XII asrlarda sotuvchi va bankir
o‘rtasidagi hisob-kitob hamda kredit munosabatlarini aks ettirgan.
«Debet»so‘zi lotincha so‘z bo‘lib «u qarzdor», «Kredit»so‘zi esa «ishondi»
degan ma’noni bildiradi. Schyotlarda mol-mulk va uning manbasining hisobot davri boshi hamda
oxiridagi holati aks ettiriladi. Schyotlarga hisobot davrining boshiga ma’lumotlari
buxgalteriya balansining aktiv va passiv qismlari moddalaridan olib yoziladi.
Ushbu ma’lumotlar qoldiq yoki saldo deb ataladi. Ayrim hollarda ba’zi bir
schyotlarda saldo bo‘lmasligi ham mumkin. Debet va kreditda aktiv yoki
passivlarning tarkibidagi o‘zgarishlar aks ettiriladi. Hisobot davri ichida
schyotning debet qismida yozilgan summalar debet oborot, kredit qismiga yozilgan
summalar kredit oborot deb ataladi.
Buxgalteriya hisobi schyotlarini turkumlashdan ko‘zlangan asosiy maqsad
amalga oshirilgan xo‘jalik muomalalarini umumlashtirish, olinadigan
ma’lumotlarni soddalashtirishdan iboratdir. Shu bilan birga mablag‘lar harakati
yuzasidan nazorat ishlarini to‘g‘ri tashkilqilishni ta’minlashdir. Doimiy schyotlar - bu hisobot davri oxiriga saldoga ega bo‘lib, buxgalteriya
balansida aks ettiriladigan aktivlar, majburiyatlar, sarmoyalar schyotlaridir.
Aktiv schyot (A) - bu aktivlarni aks ettirishga mo‘ljallangan schyot bo‘lib,
unda iqtisodiy resurslarning qoldig‘i va ko‘payishi schyotning debetida, kamayish
esa kredit bo‘yicha aks ettiriladi.
Passiv schyot (P) - bu majburiyat va sarmoyani aks ettirishga mo‘ljallangan
schyot bo‘lib, unda majburiyat va sarmoyaning qoldig‘i va ko‘payish schyotining
krediti bo‘yicha, kamayish esa debet bo‘yicha aks ettiriladi.
Kontraktiv schyot (KA) - bu u bilan bog‘liq bo‘lgan aktiv schyotning
saldosidan chegiriladigan moliyaviy hisobotda aktivning sof qiymatini aks
ettiruvchi schyotdir.
Kontrpassiv schyot (KP) - bu u bilan bog‘liq bo‘lgan passiv schyotning
saldosidan chegiriladigan moliyaviy hisobotda majburiyat yoki sarmoyaning sof
qiymatini aks ettiruvchi schyotdir.
Tranzit schyotlar (T) - bu hisobot davrida foydalaniladigan, lekin
yopiladigan Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotda aks ettiriladigan hisobot tushuniladi. Balans schyotlari deb, balansda qatnashadigan schyotlarga aytilib, ular
bo‘yicha ikki yoqlama yozuv amalga oshiriladi.
Balansdan tashqari schyotlar (BT) - bu korxonaga qarashli bo‘lmagan,
lekin vaqtinchalik tasarrufida bo‘lgan, aktivlarning mavjudligi va harakati, shartli
huquqlar va majburiyatlar haqidagi axborotni umumlashtirishga mo‘ljallangan
schyotlardir. Bu schyotlar boshqa schyotlar bilan o‘zaro bog‘lanmaydi va
korxonaning hisobotida aks ettirilmaydi.
Sintetik schyotlar xo‘jalik mablag‘lari va ular manbalari haqida umumiy va
qiymat ko‘rinishidagi ma’lumotlarni olish maqsadida hisob yuritishga
mo‘ljallangan.
Analitik schyotlar ma’lumotlari xo‘jalik mablag‘lari va ularni manbalarini
nafaqat qiymat, balki natura hamda mehnat o‘lchovi birliklarida yuritishga
mo‘ljallangandir. Analitik schyotlar bo‘yicha buxgalteriya provodkalari amalga
oshirilmaydi.
Korxona ba’zi xo‘jalik mablag‘lari hisobini yuritishda bir necha bahodan
foydalanish zaruriyati tug‘iladi. Shunday mablag‘lar va ular tashkil topish
manbalari hisobini yurituvchi schyotlar tartibga soluvchi schyotlar deb ataladi.
To‘ldiruvchi schyotlar tegishli mablag‘ va ular tashkil topish manbalari
hisobini yuritishga mo‘ljallangan schyot ma’lumotlarini to‘ldirish uchun
mo‘ljallangan.
Taqsimlovchi schyotlar. Bu schyotlar korxonaning ba’zi bir xarajatlarini
hisobga olish va ularni kalkulyatsiya obyektlari yoki hisobot davrlari o‘rtasida
to‘g‘ri taqsimlash maqsadida qo‘llaniladi
Yig‘ib taqsimlovchi schyotlar. Bu schyotlar ma’lum xo‘jalik jarayonidagi
xarajatlarni bir oy davomida hisobga olish, bu xarajatlarni iqtsiodiy mazmuniga
qarab, guruhlashtirish va ularni kalkulyatsiya obyektlari o‘rtasida oldindan qabul
qilingan biror bazisga nisbatan mutanosib ravishda taqsimlash uchun xizmat qiladi.
Kalkulyatsiya schyotlari korxona faoliyatida mahsulotlar, sotilgan tovarlar tushiniladi.