Fetishizm" - narsalarga siginish, bosh chanog‘ining o‘zini butga aylantirishgan, butparastlik animizm va fetishizmdan keyingi pog‘ona, ajdodlar kuch-kudratining moddiylashtirilgan e’tikodi, "balbal", "tul", marhum "ruhining nuri", Fargona vodiysi Qayrag‘och ibodatxonasining butlari, De-si ruhiga atalgan ibodatxona, butlar o‘rniga olov yokishdi, Poykent butxonasining 400 missol ogirligidagi kumush buti, Ibn Sino suratining 40 nusxasi, "ko‘g‘irchokparast"lar, fetish katoridagi tumor bilan bog‘lik sehr-jodu va afsun (magiya), kabila boshi ko‘lida siyosiy va diniy rahbarlik mujassamlashgan, yomon ruhlarni "haydash" marosimi, tumor shakllari, tumor sifatidagi ostona e’tikodi, "meditsina" — "Sino davosi", narigi dunyoning bu dunyodan ustunligi e’tikod darajasiga ko‘tariladi.
Ibtidoiy inson ayrim jonsiz narsalar ham voqealarga ta’sir etib, o‘ziga kerakli natijaga yordam berishiga ishongan va ulardan himoya so‘ragan. XVIII asr mutafakkiri De Bross, afrikalik kabilalarning shu niyat bilan jonsiz narsalarga topinishidan hayratlanib, bu ibtidoiy e’tiqodni "fetishizm" - narsalarga sig‘inish, deb ataydi.
|
Animizm (lot. anima – jon, ruh) – jon va ruhlar borligiga ishonish. Ibtidoiy davrda paydo bo‘lgan. Ibtidoiy odamlar tabiat kuchlariga qarshi kurashda ojizlik qilgan, o‘z hayoti va tanasidagi turli hodisalar (tush ko‘rish, gallyu-sinatsiya, o‘lim va hokazo)ni tushunmagan. Ular jon tana bilan bog‘langan va u tanadan chiqib keta oladi, deb hisoblaganlar. Insonda asta-sekin abstrakt tafakkur rivojlanishi bilan moddiy narsalarga bog‘liq ruh to‘g‘risidagi tasavvurlar paydo bo‘lgan. Ruhlar yaxshi, saxiy hamda yomon, yovuz ruhlarga bo‘lingan. Ruhlar odamlar hayotiga, turmushiga ta’sir ko‘rsata oladi deb tasavvur qilingan. Shu sababli zarur paytlarda ularga qurbonliklar qilganlar. Animizm har kanday dinning zaruriy unsuridir. Animizmda osmon va yer, quyosh va oy, yomg'ir va shamol kabilarni ilohiylashtirib, ularda ruh mavjud deb hisoblanar edi. Hattoki, ko'p yillik daraxt, kattaroq xarsang tosh, jarliklar ibtidoiy odamlar tasavvurida jonli, tafakkurli,sezuvchan, yaxshilik va yomonlikni keltiruvchi deb tushunilgan.
Animizm- ibtidoiy, diniy tasavvurlarning eng yuksak shakli.
Animistik timsollar ajdodlarning ruhlari, tirik kishilarning jonlari, tabiiy kuchlarning jonlantirilishidir. Ular zamonaviy dinlarda ham mavjud.
|
Totemizm (Shim. Amerika indeetslarining ojibve qabilasi tilidagi "ototem" — "uning urug'i" so'zidan) — ibtidoiy diniy e'tiqodlarning ilk shakllaridan biri. U kishilarning ma'lum guruhi bilan hayvon va o'simliklarning muayyan turlari (ba'zan tabiat hodisalari, jonsiz narsalar) o'rtasida g'ayritabiiy aloqa, qon-qarindoshlik bor degan e'tiqodga asoslanadi. Hayvonlar, o'simliklar, jonsiz predmetlar totem hisoblangan. Totemlar (ko'pincha hayvonlar) ov qilinmagan, o'ldirilmagan, goʻshti yeyilmagan, ular goʻyo kishilarning qudratli himoyachisi hisoblangan. Qabila, urugʻ har bir aʼzosining hayoti va farovonligi totemga bogʻliq deb qaralgan. Ular oʻz totemini qarindoshi, akasi, otasi, doʻsti deb hisoblagan. Har bir qabila, urugʻ oʻz totemining nomi bilan atalgan. Totemistik eʼtiqod va marosimlar muayyan koʻrinishda koʻp xalqlarda, ayniqsa, Avstraliyadagi qabilalarda saqlanib qolgan.
|
Dinning ilk shakllari orasida
shamanizim alohida o’rin egallaydi. Shamanizim ibtidoiy urug’doshlik dinlaridan
farqli ravishda, qabila uyushmalari birlashayotgan davrda shakillanib, ijtimoiy
ongning urug’ qabila shkillari bilan bog’lanadi. Xususan, “varvarchilik” deb
atalmish ijtimoiy urug’chilik davrining ohirida qabila yaxlit, jipslashgan guruhga
aylanib, qabilalar orasidagi aloqalar mustahkamlanadi, umumqabila hokimiyat
organlari: qabila kengashi, qabila sardorlari, xarbiy sarkorlar shakillanadi.
Ijtimoiy hayotning bunday shakliga ma’naviy nuqtai nazardan dinning ilk
shakillarining besh turi to’g’ri kelgan.
Bu yerda tilga olingan diniy ongning barcha shakillari bevosita qabialga xos
munosabatda bo’lib, qabila tuzumining boshlanishidir. Yoki qabila tuzumi o’z
mavjudligini ma’naviy asoslash maqsadida ularni o’ziga birlashtirgan. Bunda
shamanizim qabila tuzumi bilan bog’liqligi darajasining ortishiga muvofiq
ravishda, qabila tuzumi to’liq hukumronlik qilgan davrning dini sifatida asosiy
o’rin egallaydi. Qabila tuzumining asta – sekin yemirilishi, qabilalar orasidagi
aloqalarning susayishi va jamiyatning yangi hududiy va xududlar aro ijtimoiy
munosabatlarga o’tishi munosabati bilan shamanizim ichki o’zgarishlarni boshdan
kechiradi.
|
|
