Bahor manzarasi va mehnat

I. Bob 3-sinf o`qish darsligidagi “Bahor manzarasi va mehnat” bo`limini o`rganishning samarali omillar.


I.1. 3-sinf o`qish darsligidagi “Bahor manzarasi va mehnat” bo`limini o`rganish bugungi kundagi o`rni.

Ta'lim bugungi kunda o`quvchining indivudial, ham umumiy taraqqiyotini ta'minlovchi jarayon sifatida namoyon bo`lmog`i kerak. Shuning uchun ham mazkur jarayon turli yoshdagi o`quvchilarni aqliy rivojlanishi dinamikasini, o`quv –biluv jarayonida o`quvchi shaxsining faoliyati, ta'lim olishi va rivojlanishi o`zaro aloqadorligida ta'minlashga yordam bermog`i lozim. Qaysikim, bu holat rivojlantiruvchi ta'lim g`oyasida o`z aksini topmoqda.

O`quvchi shaxsining umumiy rivojlanishiga yo`naltirilgan o`quv biluv jarayonini tashkil etish o`ta muhim masalalalardan biridir. Bunda bilish jarayonining o`z o`quvchisini kuzatish, uning faoliyatini tashkil etishga yo`nalitirmog`i lozim.
Shununing dek hozirgi zamon gumanistik yo`nalishdagi psixologiyaning g`oyasi o`quvchi shaxsiga yo`nalitirilgan ta'lim jarayonini tashkil etishdan iboratdir. Buning uchun o`z-o`zini rivojlantirish maydonini vujudga keltirishga bo`lgan extiyoj tarkib topmog`i lozim. O`quvchining o`z-o`zini rivojlantirishga bo`lgan qulay shart-sharoit va imkoniyatning namoyon bo`lishi yo`lida “2004-2009 yillarda maktab ta'limnin rivojlantirish Davlat umummilliy dasutri” ning qabul qilinishi muhim qadam bo`lib hisoblanadi.
Shaxsning o`ziga xos yaxlitligini toptirishda o`quv biliuv jarayoni muhim omildir. Bu jarayon ilmiy metodik hamda modiy-texnik jihatdan to`la ta'minlangandagina samarali natijalar beradi. O`quvchida bilish extiyojining paydo bo`lishi motivlari ham mana shu shart –sharoit natijasida vujudga keladi. Bularning barchasi o`quvchi shaxsi rivojlanishining psixologik pedagogik didaktik yo`nalishlarning belgilaydi.
Shaxs taraqqiyotini ta'minlovchi ta'lim jarayonini tashkil etish g`oyasi “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ning asosini ifodalaydi. O`quv-biluv jarayonida o`quvchining o`ziga xosligini pedagogik qo`llab quvvatlash choralarini rivojlantirish muammosining yechimlarini izlash bugungi kunda o`ta muhimdir.
O`quvchi shaxsining axloqiy jihatdan tarbiyalash, uning jismoniy, hamda ruhiy, salomatligini muhofaza qilish hamda mustahkamlash har bir bolaning o`ziga xosligini saqlab qolish, rivojlantiirish, qo`llab –quvvatlash uning taraqqiyot darajasiga muayan talabalar qo`yish hamda ta'lim jarayonini tashkil etishda unga rioya qilish muhimdir. Barcha o`quv fanlaridan ta'lim ta'lim mazmunini gumanitarlashtirish bilan bog`liq bo`lgan talablarni belgilab olishni taqozo qiladi.
Ta'limning variantivligi hamda o`quvchi shaxsiga umuminsoniy madaniyatni singdirishga yo`naltirishiga erishishi hamda didaktikada muhim ahamiyatga ega bo`lgan muhim masalalardan biridir. Muayyan o`quv predmeti vositasida dunyoning yaxlit tarzdagi manzarasini ifodalash talabiga ham ta'lim mazmunini belgilashda, darsliklar yaratishda rioya qilish talab etiladi. Asosiy g`oyalar va didaktik tamoyillar insonparvarlikka intilish pedagogik-psixologik ma'lumotlarga asoslangan holda barcha o`quvchilar ta'lim olish jarayonida bilim olish layoqatiga ega ekanliklarini qay darajadaligini aniqlash lozim. Shundagina ular uchun yetarli pedagogik, didaktik, moddiy – texnik, shart-sharoitlarni maqsadga muvofiq tarzda yaratish mumkin. Bu esa ularning bilim darajasining yuqori bo`lishining asosiy omilidir. Har bir sinf uchun yaratiladigan darsliklarda o`quvchi shaxsining rivojlanishi bilan bog`liq bo`lgan o`zgarishlar aniq hisobga olinishi kerak. Bizda butun maktabga kelgan olti hamda 7 yoshli o`quvchilarning barchasi yoppasiga 1-sinflar uchun yozilgan darsliklardan foydalanishmoqda. Bu didaktik hamda psixologik jixatdan noto`g`ri yondashuvdir. Bunday yondashuv o`quvchilarning o`zlashtirish darajasi bilimlarning sifatiga salbiy ta'sir ko`rsatmoqda. 6 yoshli bola bilan 7 yoshli o`quvchining imkoniyatlari birday teng emasligini pedagogika fani allaqachon isbotlab bergan.
Har bir yosh davrida o`ziga hos o`quv yuklamasining taqdim qiladigan o`quv-metodik majmualar zarurligini davrning o`zi taqozo qilmoqda. Bu o`quv jarayoni muvoffaqiyatli ketishining muhim shartlaridan biridir. Chunki bolaning yoshi, uning tajribasini tavsiflovchi bosh omildir. Buni o`quv – metodik majmualarning yangi avlodini yaratishga kirishganda har bir mutaxassis anglab yetishi lozim. Darslik mualliflari o`quvchining ijtimoiy tajribasini hisobga olish deganda, faqat turli-tuman manbaalar, kopyuterlar, istiroxat bog`lari, madaniyat o`choqlariga qilinadigan sayru sayoxat va boshqalar vositasida har daqiqada boyib borayotgan shaxardagi o`quvchining ijtimoiy tajribasigina emas, balki shahar hayotida kino, teatr, istiroxat bog`laridan uzoqda komputer kirib bormagan qishloq va ovul bolalarining ijtimoiy tajribasini boyitishda ham nazarda tutgan. Holda darsliklarni yaratishga erishishilari lozim.
Qaysikim, bunday o`quvchilar uchun darsliklar ularni rivojlanishdagi asosiy manbaa bo`lishi kerak. Bundan tashqari olis qishloq va ovullarda yashayotgan o`quvchilar aniq his etishlari kerakki, darslikda ularni o`rab turgan muhit ham hisobga olingan. Ushbu darslik aynan ularga yo`naltirilgan. Demak, o`quv fanlari bo`yicha yaratiladigan darsliklarning avlodida shahar hayoti bilan tabiiy tarzdagi olis qishloq va ovullar hayoti uyg`un tarzda ifodalanishi talab etilishi. Ushbu maskanlarning har ikkalasi shahar va qishloqlarda yashayotgan o`quvchi shaxsining ijtimoiy tajribasi, darslik va o`quv – metodik manbaalarda bab-baravar hisobga olinishi lozim. Shunga ko`ra har bir darslikda xududiy materiallarga alohida o`rin ajratish talab etiladi.
Har bir o`quvchining o`ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda ularni pedagogik qo`llab – quvvatlash, qobiliyat va iqtidorlarini ro`yobga chiqarish, muayyan sharoitga moslashuvchanligini qaror toptirishga yo`naltirilgan maxsus o`quv faoliyatida o`quvchilarning optimal rivojlanishi tanlash muhimdir. Yangi sharoitda optimal rivojlanish deganda, biz o`quvchining o`ziga xosligini pedagogik jihatda qo`llab-quvvatlash, uning rivojlanishi boshqa yangicha bir o`quv modeli ta'sir qilishini ko`zda tutamiz. Agar o`quvchiga ta'lim berish va rivojlantirish muammosi uyg`unlashtirilsa uning o`ziga xosligini pedagogik qo`llab -quvvatlash birinchi darajali ahamiyat kasb etadi. Didaktik va psixologik talabalarni xisobga olgan holda muayyan o`quv predmeti doirasida maxsus tashkil etilgan indivudial hamda aloo`ida guruhlarda, jamoa bo`lib olib boriladigan ishlar orqali hamda turlicha murakkablik darajasida bo`lgan topshiriqlarning xar tamonlama o`ylab ishlab chiqilgan tizimi, xar mavzuning o`zlashtirilishi muayyan pedagogik shart-sharoitlarning talab qiladiki, bunday sharoitda ta'lim rivojlanishiga nisbatan ilgarilab boradi. O`quvchi, odatda mustaqil bajarlidagina topshirig`ini kichik guruhda o`zaro yordam, kamfikrlik natijasida tez bajaradi. Kichik guruhda o`zaro yordam, kamfikrlik natijasida tez bajaradi. Kichik gurux uchun murakkablik qiladigan mashq va masalalarning o`quvchilarni jamoa bo`lib oson va sifatli bajarishlari mumkin. Savol va topshiriqlarning diffirensiallik darajasida kelib chiqqan holda xamda bir mavzu bo`yicha belgilab beriladigan topshiriqlar, ularning sifati xar bir o`quvchining o`zligini namoyish qilishini talab qiladi.
Shu bilan bir qatorda bunday topshiriqlarni bajarish jarayonida o`quvchi o`z riqojlanishi va bilim sifatining darajasi va indiqidual xarakatlarini xam belgilab oladi. O`quvchi shaxsining o`ziga xos taraqqiyot jarayoni quyidagilarda namoyon bo`ladi:
O`z bilimlarini oshirishda, u yoki bu o`quv predmetini o`zlashtirishi moyilik tarzida.
Ijodiy tafakkur, aqliy qobiliyatning taraqqiyotinig o`quv predmetiga nisbatan bilimdonlik, aqliy qobiliyat xamda ijodiy tafakkurning rifojlanishi xissiyotni tarbiyalash, jamoa xayoti va o`quv -tarbiya jarayoniga ijtimoiy psixologik jixatdan moslashishi o`zzimmasiga olish, mustaqil qarorlar qabul qilish va unga mos xarakatlarni bajarish jamoa orasida, ishlashga odatlanish tengdoshlari kabi kattalarga ham murojaat qila olish, tanqidga toqatli bo`lish xamda dalil tanqid qila olish, boshqalarga yordam ko`rsatish shaxsiy fikrining asoslash va isbotlash, jismoniy madaniyat elementlarini namoyon qila olish, boshqalarga yordam ko`rsatish, shaxsiy fikrni asoslash va isbotlash, jismoniy madaniyat elementlarini namoyon qila olish, sog`lom turmush tarzining qimmatli ahamiyatini anglab yetish, alkogol va narkotiklar zararini tushunib yetish, estetik didga ega bo`lish, atrof-olamning go`zalligini his etish, tabiatga extiyotkorona munosabatda bo`lish ko`nikmalarini namoyon qila olish, taxlil qilish, farqlash ko`nikmalariga ega bo`lish, boshqalarning fikrlarini xurmatlash, jamiyat a'zolari bilan muloqot qilish madaniyatiga ega bo`lish. Bu ko`nikmalarning qimmatli va zarurligini anglash o`quvchilarning ongida dunyoning ilmiy manzarasini yaxlit –tarzda gavdalantirish, bu manzraning uning uchun qulay bo`lgan materiallar orqali yetkazish lozimligini tasdiqlaydi. Bu o`quv sohalarining mazmuni orqali yetkaziladi.
Chunonchi, ona tili, adabiyot, matematika, milliy istiqlol g`oyasi va ma'naaviyt asoslari, tabiat, jamiyatshunoslik va xokozo. Har bir o`quv predmetining mazmunida dunyoning ilmiy nazariyasi o`ziga xos integrasiyalashgan tarzda ifodalanishi lozim. Bugungi kunda ta'lim mazmuni tanlashda har bir o`quvchining o`ziga xosligigiga tayanib uning o`ziga xosligini ta'minlashdan iborat. Bunda o`quvchining o`ziga xos imkoniyat va qobiliyat darajasi alohida hisobga olinishi kerak. Har bir bolaning uzluksiz rivojlantirish tamoyili o`quv materiallarini integrasiyalash, integrasiyalashgan o`quv materiallarini qamrab olgan darsliklar yaratishni taqozo qiladi. Taqdim etiladigan bilimlarni mustahkamligi o`quvchining umumiy rivojlanishi dastlab sensor etalonlarga asoslanadi. Shuning uchun o`quv matriallari tarkibida turli ranglar, rasmlar, ularning ma'nosi, kuzatuvchanlik faoliyati tarkib topadi. Chunki kuzatuvchanlik shaxs faoliyatining asosiy yo`nalishi tashkil etadi. Bu esa o`z navbatida fikrlash faoliyati tarkib topadi. Chunki kuzatuvchanlik shaxs faoliyatining asosiy yo`nalishini tashkil etadi. Bu esa o`z navbatida fikrlash faoliyatini rivojlantiradi. Mustaqil fikrlash natijasida esa o`quvchi qiyoslash, qarama-qarshi g`oya olish, guruhlash ko`nikma va malakalarini egallab boradi. Bu o`z navbatida lingvistik, kommunikativ hamda matematik hisoblash, muloqot qilish ko`nikmalarini egallash uchun muhimdir.
O`quvchining umumiy rivojlanish darajasi hissiyotlar, axloq, ong, qobiliyat, xamdardlik, xis eta olish, kommunikativlik ko`nikmalarini shaklanishi, ijod qilishga intilish kabilarni tarkib toptirishga asos bo`ladi. Bir vaqtnig o`zida estetik tarqqiyotning ham ta'minlaydi. Go`zallikni xis etish qobiliyatini shakllantiradi. Badiiy asarlarda o`zini o`rab turgan moddiy borliqni aks etayotganligini anglash, nafosat hissi va yumorga moyillikni tarkib toptiradi. O`z jismining imkoniyatlarini ro`yobga chiqarish va takomillashtirib borishga intilishga xolat vujudga keltiradi. O`quv materiallari o`quvchini xar tomonlama rivojlantirishni ta'minlaga yo`naltirilmog`i lozim.
Har bir o`quvchiga o`zining mustaqil ta'lim olish yo`lini tanlash uchun imkoniyat va rag`bat shakllantirish kerak. O`quvchining muhim rivojlanish darajasi bilan xos ravishda o`quv materiallari bayon qilinmog`i lozim. Aniq belgilab olingan holat dasturiga asoslangan holda har bir o`quvchini uzluksiz rivojlantirish tamoyilini amalga oshirish talab etiladi. Har bir darsda muntazam uyg`un ko`nikmalarni shakllantirish maqsadida muvofiqdir. Bu ko`nikmalarning bir qismi malakaga aylangunga qadar o`quv-biluv jarayonini ko`p tarmoqli mikramaydonlar bilan kengaytirib borish kerak bo`ladi. Ularning bir qismi mustaqil ishlash, boshqa bir qismi axborot manbalari yordamida xosil bo`ladi. Boshqa bir tomondan hamkorlikda kichik yoki katta gurux bo`lib ishlash orqali o`quv faoliyatini tashkil etuvchi asosiy manbaa sifatida darslik namoyon bo`lmoqda. Biz mustaqil ishlash deganda, o`quvchining yolg`iz nazoratsiz faoliyatni tushunmasligimiz kerak. Balki o`z-o`zini bilimini oshirishni anglamoq lozim. O`quvchi o`zini qiziqtiradigan, yechishga kuchi yetadigan topshiriqlarni aynan o`zi tanlay olish talab qilinadi. Bunda o`quvchining hohishi va bilim sifatini hisobga olish muhimdir. O`quvchilar har bir topshiriqni unga ijodiy yondoshgan holda mustaqil bajarishlariga erishish didaktik maqsad bo`lmog`i kerak. Kelgusida o`qishni davom ettirish va mustaqil xayotga qadam qo`yish uchun zarur bo`lgan bilimlarni tanlash, ongli o`zlashtirish iqtidoriga har bir o`quvchi ega bo`lishi kerak.
Kichik yoshdagi o`quvchilarni har tomonlama rivojlantirish uchun darslikda maksimal imkoniyatlar yaratilishi shart, ya'ni o`quvchi o`zining yosh darajasiga qabul qilish imkoniyatini beradigan axborotlarni asosan darslikdan olish lozim bo`ladi. Har bir o`quvchini uzluksiz rivojlantirish g`oyasi muayyan darsda unda hosil bo`lgan ko`nikmalarini muntazam qo`llab –quvvatlashni anglatadi. Bu ko`nikmalarning bir qismi turli axbort manbaalari bilan ishlash natijasida xosil bo`lsa, boshqa bir qismi xrestomatiyalar, lug`atlar, badiiy asarlar, internet saytlari kabilar bilan ishlash natijasida vujudga keladi.
Hamkorlikda ishlash natijasida hosil bo`ladigan ko`nikmalari o`z xarekteriga ko`ra kichik hamda katta guruhlarida vujudga keladi. O`quvchilar o`zlashtirilgan bilimlardan nostandart, xayotiy vaziyatlarda mohirlik bilan foydalanish ko`nikmasini ega bo`lishlari lozim. Shaxs rivojlanishining turli darajasini xisobga olgan holda o`quv-biluv jarayonini tashkil etish maqsadga muvofiqdir. Bunda turli tipdagi qiyinchiliklarni bartarf etish yo`llari nazarda tutiladi.
Davlat ta'lim standarti talabalari asosida tuzilgan dasturmatreiallarinini o`zlashtirishda har bir o`quvchiga yordam va o`zaro yordam nihoyatda zarur. Chunki bunday yordamsiz standart talabalarini o`quvchi to`liq o`zlashtira olmaydi. Chunki bunday yordamsiz standart talablarni o`quvchi to`liq o`zlashtira olmaydi. Bu yordam aynan o`quv-biluv jarayonida turli –tuman mikramoydonlarni tashkil etish sharoitda amalga oshirilishi kerak. Xuddi shunday sharoit yaratilgan taqdirda har bir o`quvchi DTS da ko`rsatilgan ta'lim mazmuni negizini tashkil qilgan hamda o`quv dasturiga kirgan o`quv materiallariga ega bo`ladi. Bu tadbir ta'limning turli bosqichlarida pedagogik yordamning turli ko`nikmalari sifatida o`quvchi hamda o`quvchilar tomonidan amalga oshiriladi.
Uzliksiz ta'lim jarayonida bilim, ko`nikma va malakalar o`quvchilarning maqsadi emas balki vosita sifatida qarashiga erishish lozim. DTSda ko`zda tutilgan ta'lim mazmunini o`zlashtirish natijasi mustahkam bilim, ko`nikma va malakalar sifatida namoyon bo`lishi kerak. Shu bilan bir qatorda ko`p variantli o`quv materiallarning individual imkoniyatlarini xisobga olgan holda taqdim jtishni ham nazarda tutish lozim. Bunday tadbirni amalga oshirish muhim qimmatga ega.
Shuni alohida ta'kidlash kerak, DTS da ko`zda tutilgan ta'lim mazmuning barcha o`quvchilar ko`nikma darajasida egallashlari shart. Shundan keyingina o`quvchining individual imkoniyati va hohishini xisobga olgan, bir qadar murakkabroq o`quv materiallarini taqdim etish lozim. Bunday o`quv materiallari alternativ, o`quv dasturlari, darslik va o`quv adabiyotlarida o`z aksini topmog`i lozim.
Bunday o`quvchining bilim sifati va muayyan fanni o`qitishga qo`yiladigan talablar ham bir qadar oshriladi. Ta'lim mazmunini integrasiyalashning muhim shartlaridan biri, avvalombor, ta'lim mazmunig singdirilgan barcha tushunchalarini tabiiy-ilmiy hamda ijtimoiy –gumanitar sohaga oid bilimlar siftida taqdim etishdan iboratdir.
Integrasiyalashgan o`quv kurslari o`quvchilarda dunyoning yaxlitligi xaqida bir butun tasavvur xosil qilishga ko`maklashadi. Tabiiyki, bir qator o`quv fanlarini integrasiyalashgan bugungi kunda kuchli extiyoj sezilmoqda. Har bir o`quv predmetining mazmuni nafaqat muayyan o`quv dasturida ko`zda tutilgan mavzularni, balki moddiy bog`liq xodisalarini ham o`zida mujassaslashtirgan holda ifodalydi.
Matematik hamda til, muloqot qonuniyatlarining ifodalanishini aks ettiradi. Bu manzaralarni o`quvchi anglab olishni ta'minlashga erishi muhim ahamiyatga ega. Jonli va jonsiz tabiatning aloqadorligi, tabiat bilan kishilik jamiyati madaniyatining mutanosibligi manzarasi o`quv predmetlari mazmunida aksini topmog`i lozim. Amaliy ijodning texnikasi hamda texnalogiyasining ifodalanishi fan-texnika rivojlanayotgan bizning asrimizda muhim ahamiyatga ega.
Har bir o`quvchining umumiy rivojlanishi uchun didaktik jixatdan qulayliy yaratish kerak. Buning uchun o`quv-biluv jarayonida, avvalombor, psixologik bo`lishi maqsadga muvofiqdir. Bu, o`z navbatida o`quv-biluv jarayonida o`quvchining har tomonlama rivojlanishi uchun qulay pedagogik shart-sharoit vujudga kelishiga imkon beradi. Turli- tuman o`quv hamda kommunikativ ko`nikma va malakalarining shakllanishi ta'lim jarayonining muvaffaqiyatli bo`lishini ta'minlaydi. O`quvchilarning ruhiy salomatligini mustahkamlash imkoniyatini yaratadi. O`quv jarayonining barcha qulayliklar asosida tashkil etilishi natijasida o`quvchida ruhiy ishonch qaror topadi. Bu esa o`quv-biluv faoliyatini jadallashtiradi. O`quv faoliyatiga bunday qulaylik har bir o`quvchining DTS da ko`zda tutilgan ta'lim mazmunining asosiy negizini to`liq o`zlashtirishi uchun imkoniyat yaratadi. Ta'lim jarayonida o`quvchilarning o`quv materiallarini puxta o`zlashtirishlari, bilimlarining mustahkam bo`lishi uchun qulay pedagogik muhitni vujudga keltiradi.
O`quv fanlari iyetegrasiyasi o`zining obrazliligi bilan ajralib turadi. Integral xarakterdagi o`quv kurslari sun'iylik xarakterga egadir. Shuning uchun ham bunday kurslarini o`zlashtirish o`quvchilar uchun qulay hisoblanib, darsliklarda dunyoning yaxlit manzarasini ifodalash uchun qulaylik tug`diradi. O`quvchilarga barqarorlik hamda qonunlarni anglash hissini bag`ishlaydi. Dunyoning manzarasini uyg`unlashtirish, har bir o`quv manzarasida umumlashgan o`quv predmetlariga xos bo`lgan vaziflar hal qilinadi. Integral o`quv kurslari o`quvchilarda ishonch xissini qaror toptiradi. O`quv jarayonining muvaffaqiyatini hamda bilimlarning yuqori sifatini ta'minlaydi. Darsliklarda psixologik qulayliklarining o`ziga xos qirralari singdiriladi. Illiyustrativ materiallar uyg`unlashtiiladi. O`quvchi faoliyatini samarali tashkil qilishga yo`naltirilgan o`quv materiallari taqdim etiladi. qasikim, bu materiallar qulay o`quv faoliyatini tashkil qilishga xizmat qiladi.
Taqdim etiladigan o`quv materilalarining interaktiv metod, texnik vositalar bilan tuyg`unligi ham ahamiyatga ega. Har bir o`quvchining uzluksiz rivojlanishi o`quv hamda kommunikativ harakatlarning shakllanishi bilan bevosita bog`liqdir. Bir tomondan o`quv materialining berilishi, darslikdan zarur o`quv o`quv materialining berilishi, darslikda zarur o`quv marterialini izlash, darslikka keltirilgan turli ruknlar ustida ishlash hamda boshqa qo`llanmalar bilan tanishtirish, o`quv materialini puxta o`zlashtirish bilimlar mustahkamligining kafolati hisoblanadi. Ikkinchi tomondan, moddiy borliqni yaxlit idrok etish orqali dunyoqarashni rivojlanishiga yordam beradi. Buning uchun o`quvchida kitob bilan ishlash ko`nikmasi shakllanmog`i lozim. Shundagina ularning egallagan bilimlari mustahkam va sifatli bo`ladi.