Baho va bahoning shakllanishi : kasb-hunar kollejlari uchun o'quv qollanma


 .2 . Bahoning asosiy k o‘rinishlari



Download 2,05 Mb.
Pdf ko'rish
bet6/41
Sana30.03.2022
Hajmi2,05 Mb.
#519367
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   41
Bog'liq
Baho va bahoning shakillanishi J.B. Babayeva 2006

2 .2 . Bahoning asosiy k o‘rinishlari
Baho q iym atn in g puldagi ifodasi b o ‘lib, stixiyali ravishda 
shakllanadi va qiym at atrofida (oddiy tovar ishlab chiqarish) 
yoki ishlab chiqarish bahosi atrofida o ‘zgarib turadi. Baho 
davlatning iqtisodiyotga rejali t a ’sir ko'rsatish instrum enti 
b o l i b , ijtim oiy-zaruriy m e h n a t xarajatlari darajasini k o ‘r-
II


s a ta d i1. 0 ‘tish davrining dastlabki bosqichida asosan ulguiji, 
c h a k a n a va xarid baholari am al qiladi.
Iqtisodiyotda b a ho lar tovarlarning realizatsiyasi yoki oldi- 
sotdisiga xizm at qiladi, shu bilan birga b a h o d a m a h su lo tn i 
ishlab ch iq aru v ch i va u ning iste’m o lc h isin in g m an faatlari 
birdek hisobga olinishi lozim . Bu o ‘z navb atid a bitim (oldi- 
sotdi)ning qayerda, q ach o n va q anday sharoitda tuzilganligiga 
b o g ‘liq b o l a d i .
Bitim (o ld i-so td i)la r va xarajatlar natijalari qiym at j i h a t ­
d a n b a ho lash u c h u n b a h o tu rla rid a n foydalaniladi. J a h o n
tajribasi shu ni k o ‘rsatadiki, xarid qilinad ig an (x o m a sh y o , 
yarim fabrikatlar, yig‘m a bu y u m la r va ho kazo) va realizatsiya 
qilin a d ig a n to v a rla rn in g xususiyatlari b ilan b o g ‘liq k o ‘p 
turdagi b aholar am al qilaidi. Baholarning asosiy ko^rinishlariga 
ta s n if beradigan boNsak, ularga ulgurji, c h a k a n a b a ho lar, 
tariflar, hisob ba h o lari, kirim va c h iq im hisobidagi yoki 
smetali qiym at, qurilish tovarlari u c h u n preyskurant baholar, 
te m iry o ‘llar, havo va suv tra n sp o rtla ri orqali tashish u c h u n
ta rifla r k a b ila r kiradi.
Ulgurji b a h o lar m ahsulot ishlab chiqarishga sarflangan 
ijtimoiy-zaruriy m ehnatni aks ettiradi va uning miqdori ishlab 
chiqarish xarajatlari(m ahsulot tannarxi) va s o f d a ro m a d d a n
iborat. Ulgurji b a ho lar asosan sanoat ishlab chiqarish oboroti 
(aylanishi)ga xizmat qiladi, ular orqali ishlab chiqarish kor- 
xonalari o ‘z m ahsulotlarini sotadi. D e m ak , ulgurji b a ho lar 
ishlab chiqarish va iste’molchi korxonalar o ‘rtasini bo g‘lovchi 
zveno hisoblanadi. Ulguiji baholar orqali sanoat mahsulotlari 
agrar sektor xobjaliklariga realizatsiya qilinadi, ular yordam ida 
m ulkchilik shakllari o ‘zgarib boradi.
Ulguiji b a holar y o rd a m id a sanoat korxonalari transport, 
k o m m u n a l xizm at, savdo tashkilotlari bilan m u n o sab a tla r
1 Энциклопедический словарь. 6-е изд. - М.: «Энциклопедия», 2000. 1462-Ь.
12


o ‘rnatiladi, sh u n in g u c h u n iqtisodiyotda ulguiji baholarni 
to^g'ri belgilash m u h im aham iy atga ega. U la r orqali qiym at 
k o ‘rsatkichlari va iqtisodiyotdagi turli m u n o sab a tla r a n iq ­
lanadi, ishlab chiqarish xarajatlari va ishlab chiqarish natijalari 
bir-biri bilan qiyoslanadi. Iqtisodiy islohotlar davrida ulgurji 
baholarning fan-texnika taraqqiyotini tezlashtirish va mahsulot 
sifatini o s h iris h n i r a g 'b a tla n tir is h d a g i roli to b o r a oshib 
b orm oqd a. Ulguiji b a holar tarkibida xarid baholari h a m amal 
qiladi. Xarid baholari ja m o a , fe rm e r x o ‘jaliklari bilan sanoat, 
ja m o a xo'jaliklari bilan aholi, davlat bilan aholi o'rtasidagi 
m a h su lo t alm ashinuv ig a xizm at qiladi, ular orqali davlat 
ja m o a xo ja lik la ri m ahsulotlarini sotib oladi. Xarid baholari 
q ish lo q x o ‘jaligi m a h s u lo tla rin i yetish tirish g a sarflan gan
ijtimoiy-zaruriy m eh natni o bzida aks ettiradi va ja m o a , fermer, 
shirkat x o ‘jaliklari rentabelligini t a ’minlaydi.
C hak a n a baholar baholarni tashkil qilishdagi oxirgi jarayon 
b o ‘lib, yakuniy iste’mol bahosi hisoblanadi. U n in g tarkibiga 
sanoat ulgurji bahosi, savdo tashkilotlarining xarajatlari va 
foydasi kiradi. C h ak a n a b a h olar individual yoki mayda ulgurji 
iste’m olchilar u c h u n belgilanadi, ular tovarlarga b o ‘lgan talab 
va taklifni b o g lo v c h i zveno hisoblanib, talab va taklifning 
nisbatiga qarab xarid baholari yuqori yoki past b o ‘lishi mumkin.
Tariflar turli xizm atlar u c h u n belgilanadigan baholardir, 
ular tra n sp o rt, m aishiy va k o m m u n a l tariflarga boMinadi. 
Xizmatlar ham tovar yoki mahsulot qiymati kabi o ‘z qiymatiga 
ega, ular m e h n a t shaklida n a m o y o n b o ‘ladi. 0 ‘z m azm un ig a 
k o ‘ra xo‘jalik subyektlariga k o ‘rsatilgan xizm at tariflari ulguiji 
baholarga, aholiga k o ‘rsatilgan xizmat tariflari esa c h ak a n a
b a h o la rg a y aqin. T a rif la r n in g iq tis o d iy o td a a m al qilishi 
ta rm o q la r o ‘rtasidagi aloqalarni y o ‘lga q o ‘yish va aholiga turli 
xildagi xizm atlardan foydalanish im ko nini beradi.
Hisob baholaridan individual b u y u rtm ala r b o ‘yicha ishlab 
c h iq a r ilg a n n o s t a n d a r t u s k u n a la r u c h u n s h a r t n o m a l a r ,
13


bitim lar tuzishda foydalaniladi. Bunday uskunalarga b a h o
yetkazib beruvchi to m o n id a n texnik va tijorat sharoitlarini 
inobatga olgan holda hisoblab va asoslab beriladi, ayrim hollarda 
bu y u rtm a bajarilgandan s o ‘ng oxirgi b a h o belgilanadi. Hisob 
baholari q o ‘yiladigan maxsus m ashin alar va a sb ob-usku nalar 
bozo rd a mavqeyi yuqori b o ‘lgan yirik firm alar to m o n id a n
ishlab chiqariladi. Bu firm alar ishlab chiqargan uskunalar 
patentlangan ixtirolar, takomillashgan texnologiyalar va yuqori 
malakali personal bilan bo glliq boMadi.
Kirim va c hiqim hisobidagi yoki sm eta qiym ati va qurilish 
tovarlari u c h u n preyskurant b a h o lar yo rd a m id a b uy urtm ach i 
tashk ilo tlar (xaridorlar) qurilish tashkilotlari bilan hisob- 
kitob qiladilar. B uyurtm ach ilar ja m o a x o ‘jaliklari, shirkatlar, 
firmalar va davlat tashkilotlari b o ‘lishi m um kin. Smeta qiymati 
va preyskurant b a h o lar tarkibiga qurilish -m ontaj ishlarining 
tan narx i, texnologik usku nalar qiymati h a m d a qurilish ta s h ­
kilotlarining b ir qism foydasi kiradi.
Qurilish obyektlari alo hida ko nkret sharoitlarga b o g ‘liq 
b o ‘lgan individual loyihalar orqali am alga oshirilsa, b un d ay
hollarda sm eta qiymatlari asosida h isob-kitob qilinadi. Agar 
obyektlar tip o v o y loyihalar orqali am alga oshirilsa, tayyor 
obyektlarning preyskurant baholari orqali b u y u rtm ac h i va 
pudratchi tashkilotlar hisob-kitobni am alga oshiradi, chu nk i 
preyskurant baholarni belgilashda yakuniy mahsulot yoki ayrim 
obyektlarn in g o ‘ziga xos xususiyatlari hisobga olinm aydi. 
Preyskurant b a ho lar uy-joy va turli maishiy obyektlarni qabul 
qilishda keng q o ‘llaniladi. Qurilish tovarlari (m ahsulotlar) 
bah osin i t o ‘g bri belgilash kapital m a b l a g l a r n i n g h ajm ini 
aniqlashning asosiy sharti hisoblanadi.
T e m iry o ‘l, havo va suv transportlari orqali tashish uc h u n
tariflar turli xildagi yuklar va passajirlarni tashishda qollaniladi. 
U m u m a n tr a n s p o r t tariflari tr a n s p o r t x iz m a tla ri u c h u n
belgilangan t o ‘lov stavkalari tizimidir. T ran sp o rt xizmatlari
14


tariflariga yuk va passajirlarni tashish, passajirlar va yuklarni, 
p o c h ta m a te ria lla rin i jo y la s h tiris h , ta sh ish b ilan b o g ‘liq 
b o ‘lgan q o ‘shim cha operatsiyalar u ch u n belgilangan yigNmlar 
kiradi. H ar b ir transpo rt turi u c h u n o ‘ziga xos ta rif tizimi 
amal qiladi, u m u m a n tariflar yuk va passajir tariflariga boflinadi. 
T e m iry o ‘1 tran sp ortida yuk tashish tariflari alohida vagon, 
ko n te y n er va kichik partiyalar b o lyicha belgilanadi. K on - 
teynerlarda yuk tashish haqi yuk hajmiga (3, 5, 20 t gacha) 
qarab, qanday yuk ekanligidan q a t’iy nazar belgilanadi. Kichik 
Download 2,05 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   41




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish