Badiiy so’z qudrati

UMAR XAYYOM (1048-1123)

Go'zal badiiy libos kiydirilgan ma'nolarning tuganmas xazinasi hisoblanmish ruboiy janri taraqqiyotini yangi bosqichga ko'targan shoir, faylasuf, matematik va astronom hamda mohir kosib Umar Xayyom 1040-yilda Eronning Nishopur shahrida tug'ildi. Asli ismi Abulfath Umar binni Ibrohim bo'lib, Xayyom uning taxallusi va laqabidir. Xayyom «xayma» - chodir so'zidan olingan bo'lib, chodir tikuvchi ma'nosini beradi. Umar Xayyom umrining asosiy qismini qadim

Turkistonning Balx, Buxoro, Samarqand singari ilm-u fan markazlari sanalgan shaharlarida ta'lim olib o'tkazgan. O'z davrining mashhur olimlari qo'lida tahsil olgan. Saljuqiylar saroyida xizmatda bo'lgan. Umar Xayyom Arastu va Ibn Sinoning izdoshlaridan bo'lgan. Umar Xayyom o'z zamonasida asosan falakiyot ilmining bilimdoni va riyoziyotchi sifatida tanilgan edi. Shu bois uzoq yillar Isfahon rasadxonasini boshqaradi va bu sohada jiddiy ilmiy yutuqlarga erishadi. Saljuqiy sultonlar buyurtmasiga ko'ra, u 1079-yilda hozirgi kundagidan ham aniqroq taqvim (kalendar) ishlab chiqqan. Butun sonlarning ildizini topish ham ilk bor Umar Xayyom tomonidan ishlab chiqilgan va fanda joriy etilgan deyishadi. Umar Xayyom o'zining ilmiy kashfiyotlari bilan ham mangulikka daxldor edi, albatta. Lekin uning nomini Sharq-u G'arbga mashhur qilgan narsa uning yo'l-yo'lakay, hordiq uchun bitgan ruboiylari bo'ldi. Qizig'i shundaki, nisbatan yaqingacha ham Xayyom ruboiynavis sifatida mashhur emas­di. XIX asrning ikkinchi yarmida ingliz shoiri Herald Fitsjerald uning ruboiylarini tarjima qilib nashr ettirdi. Shundan buyon o'tgan vaqt ichida Xayyom ruboiylari dunyo tillarining deyarli hammasiga tarjima etildi. Sirasini aytganda, Umar Xayyomdan juda ham ko'p ruboiy qolgan emas. Adabiyotshunoslar tasarrufidagi to'rt yuz­dan ortiq ruboiyning oltmish olti donasi Umar Xayyomniki ekani aniq. Ayrim olimlar uning o'ziga tegishli ruboiylar soni­ni bir yuz yetmish ikkita, ba'zilari esa ikki yuz ellik ikkita deb hisoblaydilar. Ammo Xayyomning bor ruboiylari ko'pchilik uchun g'oyat qadrlidir. Ma'naviy ehtiyoj kattaligi uchun keyin­gi yillarda uning ruboiylari o'zbek tilida ham qayta-qayta bosilmoqda. Odatda Umar Xayyom ruboiylari o'zbek tiliga barmoq vaznida tarjima etilar edi. Holbuki, Sharq she'riyatida, jum­ladan, o'zbek adabiyotida ham ruboiy yoziladigan maxsus vazn bor ediki, shu vaznga tushmagan to'rtlik ruboiy hisoblanmas­di. Maxsus vaznda yozilgani uchun ham ruboiylar musiqiylik­ka ega bo'lib, kuyga oson tushardi. Siz, o'quvchilarning e'tiboringizga o'zbek tiliga birinchi marta o'z vazni - «hazaj» bahrining «axrab» va «axram» tar­moqlarida taniqli shoir Jamol Kamol tomonidan tarjima qilin­gan Xayyom ruboiylari havola etilmoqda.