«badiiy nutqni tahlil qilish usullari»

1. Shakl va mazmun birligi tamoyili.
2. Makon va zamon birligi tamoyili. 
3.Xususiylikdan umumiylikka o’tish tamoyili.
4. Badiiy nutq tilining umumxalq tili va adabiy tilga munosabat aniqlash
tamoyili.
5. Badiiy nutqdagi poetik aktuallashgan til vositalarini aniqlash tamoyillari.
6. Badiiy nutqdagi intertekstuallik mexanizmlarini aniqlash tamoyili 
Tahlil usullari sifatida esa quyidagilar e’tirof etiladi:
1.Ilmiy mushohada usuli. 
2.Lisoniy tabdil usuli. 
3.Badiiy nutq variantlarini qiyoslash usuli. 
4.Lug’atlarga asoslanish usuli. 
 
 

---

44 
1. Shakl va mazmun birligi tamoyili. 
Borliqdagi narsa va hodisalar 
o’rtasidagi aloqadorlik, bog’lanish turlaridan biri shakl va mazmunning 
dialektikasidir. Shakl va mazmunning dialektik birligi tushunchasi har qanday 
badiiy nutq uchun zaruriy xususiyat hisoblanadi. Shakl va mazmun bir-biri bilan 
shunday bog’lanib ketganki, birida sezilgan nuqson ikkinchisidagi butunlikka 
putur yetkazishi mumkin. Shakl va mazmun muvofiqligi buzilsa, muallifning 
niyati to’la namoyon bo’lmay qolishi turgan gap. Bunda asosiy e’tiborni badiiy 
nutq va uning janr xususiyati o’rtasidagi muvozanatga qaratgan holda, badiiy 
nutqdagi lisoniy birliklarning nutq tabiatiga mosligi masalasini ham diqqat 
markazidan qochirmaslik kerak. Masalan, qahramon ruhiyatidagi g’azablanish 
holatini ifodalashda siqiq jumlalarning ishlatilishi, dag’al va chet so’zlarning 
qo’llanishi kabilar ham mazkur tamoyil asosida tekshirilishi mumkin. Yoki muallif 
nutqini ko’zdan kechiradigan bo’lsak ijobiy qahramon tasvirida ko’tarinki bir ruh, 
yorqin ranglar va yoqimli ifoda tarzini sezamiz. So’zlar ham shunga mos tanlanadi. 
Salbiy qahramon tasvirida esa buning teskarisini kuzatamiz. Yuz-ifoda yoki fe’l-
atvor tasvirida tund ranglar, bezgin ruh va yoqimsiz ifoda tarzi sezilib turadi. Buni 
ardoqli adibimiz Abdulla Qodiriyning shoh asaridan olingan quyidagi parchalarda 
ham ko’rishimiz mumkin. «Kumushbibi ariq bo’yidan bir o’rinni ko’zladi-da, 
sakrab narigi yuziga o’tdi va cho’nqaydi. Uning ko’zlari muloyimg’ina suv ustig’a 
og’dilar. Ariqning musaffo tiniq suvi yovoshg’ina oqib kelar, Kumushbibining 
qarshisig’a yetkanda go’yoki, uning ta’zimi uchun sekingina bir charx urib qo’yar, 
o’z ustida o’lturgan sohiraning sihriga musaxxar bo’lg’an kabi tag’i bir kattaroq 
doirada aylangach, ohistag’ina ko’prik ostig’a oqib ketar edi.» 
 
Mavzu bilan tanlangan janr o’rtasidagi moslik shakl va mazmun birligi 
tamoyilining asosiy tekshirish ob’ektlaridan hisoblanadi.