|
III BOB. BADIIY NUTQ TARJIMA JARAYONIDA VA UNI TAHLIL
QILISH USULLARI (VOLE SHOYINKANING TANLANGAN SHE’RLARI
MISOLIDA)
3.1. Tarjima jarayonida badiiy nutq masalasi
Tarjima jarayonida badiiy nutq masalasi - bu katta, turli aspektlarga ega
bo’lgan muammo hisoblanib, tadqiqotchilar oldiga bir qator uning yechimini
topishini aniqlaydigan bir-biri bilan o’zaro bog’liq bo’lgan savollarni qo’yadi.
Buning uchun tadqiqot uchun materiallar tahlilining til aspektining uning nutqdagi
amalga oshgan ifodasi bilan birikishi kerak, bu esa tilning o’zaro ta’sirini statik
tizim va nutqni dinamik tizim sifatida ko’rinishiga imkon beradi.
Matn o’rganilishining lisoniy va nutqiy aspektlari tarjimasi masalalarida
umumiy va o’zaro uyg’un muammolar mavjud bo’lib, leksik birliklarni tahlil
qiluvchi tilning o’ziga xos xususiyatlarisiz badiiy tarjima masalalarini tushunib
yetish mumkin emas, boshqa bir tomondan ularni nutq doirasiga kirmasdan turib
ham tasvirlab bo’lmaydi. Bu ikkita aspektning hissiy bo’yoqdorlikka ega leksik
birliklarning A.N.Tolstoyning “Sarsonlikda” trilogiyasining tahlili jarayonida
sintez qilinishi hamda uning T.Axtamova tomonidan tarjima qilinishi shuni
ko’rsatdiki, badiiy tarjima muqobil birliklardan foydalanish yoki uning
o’rindoshlarini izlash bilangina kifoyalanib qolmaydi. Ko’pgina holatlarda ijodiy
o’ziga xoslik va tarjimonning ijodiy imkoniyatlarini aks ettiruvchi badiiy
butunlikning original sistemasi yuzaga keladi.
“Sarsonlikda” - epik asar bo’lib, unda keng hudud va katta davrni qamrab
olgan tarixiy global voqea-hodisalar avj oladi.Tarix qahramonlarning xatti-
harakatlari va taqdirlari bilan o’zaro bog’langan munozaralar, tarixiy paralellar,
assotsiatsiyalar ko’rinishlarida estetik faol fon obrazini beradi. Muallif nutqi turli
xil personajlar nutqi bilan galma-gal kelib va qissanavislik negizida qurilib, asosiy
rolini subyektiv-baholovchi, emotsional-ta’sirchan ma’lumot o’ynaydigan
ma’lumotlar qatlamlarini yaratadi. A.N.Tolstoyning uslubini turlicha baholab,
ko’pgina adabiyotshunoslar yozuvchi badiiy so’zining muhim belgisi madaniy-
tarixiy fon, to’liq fojea va dramatizm yaratuvchi mantiqiy-tushuncha va obrazli-
37
emotsional asos hisoblanishini tasdiqlab o’tishgan. Muallif o’y-fikri mohiyati
personajlar nutqi orqali ham eshitiladi. Bu A.N.Tolstoyning “badiiy fikrlash
paralleligi” ning ko’rinishlaridan biridir. Baholovchi kontekst romanning baholash
maydonini yaratib, muallif tilidagi va asosan, qahramonlar tilidagi singari katta
miqdordagi emotsional-baholovchi so’zni chaqiradi
Muallifning o’zining tilida ko’pincha neytral so’zlar ishlatiladi. Lekin,
tasvirlanayotgan hodisalarga muallifning munosabatini bera turib, ular roman
kontekstida emotsional-baholovchi fikrning ortishiga erishadi.
X.X.Mahmudovning yozishicha, “guruhlarning har birida stilistik asos va stilistik
sirti o’rtasidagi aloqani saqlash katta mehnat talab qiladi (bunday aloqa
kommunikativ ahamiyatga ega bo’lib, tilning leksik-grammatik vositalari bilan
ifodalanadi), lekin guruhlar orasidagi aloqa munosabatlarining saqlanishi, bu ikki
guruh komponentlari, bunday aloqa ta’sirli xarakterga egaligi uchun, tarjimon
uchun kutilmagan qiyinchilik tug’diradi. Axir, bosh obraz bilan bunday
ta’sirchanlikning saqlanishi stilistik kompleks taqdirini va natijada, butun original
kontekst taqdirini ham hal qiladi”.
Badiiy asarning baholash maydoni, nafaqat tildagi so’zning stilistik ma’nosi
bilan, balki kontekstual ma’nosi, to’lig’icha kontekst bilan shakllanadi. Matnning
neytral birliklari ham mag’izli, stilistik mazmunga boy birliklar, stilemalarga
nisbatan periferiya ma’nosini olib, kontekst bilan bezaladi. Stilemalar tayyor asarni
emas, balki yozuvchining noyob hissiyotini ifodalash uchun ishlatiladi. Shunday
«yagona so’zlar» bo’lmish stilemalar har qanday haqiqiy yozuvchida mavjud va
bir ijodiy kontekstni boshqasidan farqlaydi. Subyektiv jihatdan yozuvchining
ijodiy asosi dunyoning individual tasvirini yaratuvchi intellektual emotsional-
baholi ko’rinishdagi stilemalardan iborat. [33; 234-bet]
Bunday vaziyatda baholovchi-emotsional ma’no designit va konnotatsiya
bilan qo’shiladi, shuningdek, ajralmas birlikda yaqqol ko’rinadi. U tarqoqligi,
sochilganligi bilan xarakterlanib, yozuvchining obyektiv reallikka bo’lgan
munosabatini bildiradi. Bunday munosabatning hosilasi dunyoni individual
ko’rinishi va uni baholanishi bo’lgan intellektual va emotsional baho sanaladi.
38
Bunda stilemalar ma’nosi, “stilistik mazmuni” til birliklarining fikriy va lisoniy
mohiyati yozuvchining badiiy hissiyoti bilan qiyofasi o’zgartirilgan o’ziga xos
doirani ifodalaydi.
Stilema tushunchasi til dinamikasiga va madaniy, antropologik, ijtimoiy va
subyektiv lahzalarni o’z ichiga olgan nolisoniy axborotlarning tasviri jarayoniga
murojaat qilingan zamonaviy tilshunoslikning umumiy rivojlanish tendensiyasiga
muvofiq bo’lgan badiiy matnning matn stilistikasiga bo’lgan munosabatlardan
birini namoyon qiladi. U matnning konnotativ foni shakllangan kabi namoyon
bo’ladi. V.N.Teliya madaniy konnotatsiya tushunchasini fanga kiritadi, ya’ni “bu
umumiy ma’noda madaniyat darajalaridagi denotativ, obrazli asoslangan,
kvazidenotativ aspektlarning interpretatsiyasi hisoblanadi. Madaniy konnotatsiya
markazi, uning asosiy nerv markazi uning obrazli asosi sanaladi” [40; 214-bet]
Bir tomondan, shunday til birliklari mavjudki, ular o’zining emotsional-
baholash ma’nolari bilan matn tarkibiga kiradi. Boshqa bir tomondan esa butun
birlik sifatidagi matn mavjud bo’lib, emotsional-baholovchi, ta’sirli fonga ega
bo’lib, ularni yaratishda stilemalar ishtirok etadi. Alohida so’zlarga badiiy kontekst
stilemalarida yaratiladigan emotsional-baholovchi fonning ta’siri shunday
vaziyatga yuzaga chiqadiki, unda nutqiy darajada so’nggisi ko’proq ifodaviy
imkoniyatlariga, keng miqyosda aytganda ularning emotsional-baholovchi
semantikasiga ega bo’ladi.
Har qanday badiiy asar kabi, “Sarsonlikda” romani aytilgan va ko’zda
tutilgan narsalardan iborat. Unga matnga mos bo’lmagan, uning organik
strukturaviy elementi sifatida yuzaga chiquvchi o’zining tag ma’nosi muvofiq
keladi. Tag ma’no muallif tomonidan programmalashtiriladi, chunki badiiy
matnning qabul qilinishi muallifning o’quvchi bilan ichki dialogini nazarda tutadi.
Emotsional kontaktning vositalaridan biri konnotatsiya hisoblanib, u emotsional
tag ma’noni yaratadi. Badiiy asar matnini o’rganish jarayonida tag ma’noga ega
emotsional-baholovchi qatorni topish zaruriy shart sanaladi, va bu esa, shubhasiz,
matnning asl matnga bo’lgan muqobilligi tushunchasini fanga kiritadi.
39
Do'stlaringiz bilan baham: |
