Badiiy asar mavzui va g`oyasi

BADIIY ASAR MAVZUI VA G`OYASI

R e J A:

1. Badiiy asar mavzui.

2. Badiiy asar g`oyasi.

Shakl va mazmun komponetlari orasida mavzu va g`oya mazmunga kiradi va

muhim o`rin tutadi. Mavzu va g`oya ajralmas ajralmas dialektik birlikda bo`ladi:

mavzu g`oyaviy jihatdan aniqlangan, g`oya esa mavzu rivoji natijasida ochilgan

bo`ladi. G`oyaning ahamiyati mavzuning ahamiyatiga bog`liqdir. Biroq asarning

g`oyaviy-estetik ahamiyati o`z-o`zidan mavzu bo`lavermaydi. Mavzu asardagi

kuchlarning to`qnashuvga olib boradigan harakat - faoliyatdir.

Mavzu asarda ifodalangan hayotiy materialldan hosil bo`ladi. SHunday qilib,

mavzu-asarda tasvirlangan hayotiy voqelikdir, asarda nima tasvirlanganidirMavzu asarning mazmuni bilan mahkam bog`liq bo`lib, mavzu to`g`risida

gapirganda ma’lum darajada asar mazmuniga ham xarakteristika beriladi.

San’atkor badiiy asar ustida ishni mavzu tanlash va uni aniqlashdan boshlaydi.

V.Kattaev aytganidek, «hammadan oldin mavzu paydo bo`ladi». Asar mavzusini

aniqlashda qaxramonlar va voqealar tilga olinmasligi kerak. CHunki qahramon va

voqealar ana shu mavzuni ochishga xizmat qiladi, ularning o`zi mavzu bo`la olmaydi.

Mavzuning katta-kichigi bo`lmaydi. Ba’zan katta mavzu talantsiz yoritilganligi uchun

ahamiyatsiz bo`lib qoladi, kichkina mavzu esa katta ijtimoiy ma’no bera oladi. Bu esa

iste’dodga bog`liqdir. Biroq hamma narsa ham iste’dodga bog`liq emas. Aslida

qamrab olingan voqealar miqdori emas, uni ochishning chuqurligi, kolliziyalarning

ijtimoiy mazmunini to`la ochishga, uni haqqoniy va emotsional (hissiy); ishonarli

talqin qilishga bog`liqdir. Asarning taqdirini mavzu emas, uning g`oyaviy-estetik

ochilishi hal qiladi. Zammoning muhim masalalari ochilgan asar kitobxonni

to`lqinlantiradi. YOzuvchi mavzuni ochish barobarida, unga o`z munosabatini ham

ifodalaydi, uni baholaydi. Bu esa yozuvchining ba’zi narsalarga xayrixohligida,

ba’zilariga qarshiligida ko`rinadi. O`quvchida ham shunday kayfiyat uyg`otadi.

San’atkor doimo voqealar ustidan hukm chiqaradi. Ana shu hukm badiiy asar

mazmunining ajralmas qismidir. Mavzuni ochish jarayonida san’atkor hayot uchun

muhim bo`lgan masalalarni ko`tarib chiqadi. Asarda mavzu bitta bo`lmasligi

mumkin. Ayniqsa, yirik epik asarlarda asosiy, bosh mavzudan tashqari, xususiy

mavzuchalar ham bo`lib, ular ham asosiy mavzuga bog`liq bo`ladi va uni ochishga

xizmat qiladi. Ana shu asosiy va xususiy mavzularning hammasi bir bo`lib, asar

tematikasi (mavzular doirasi)ni tashkil etadi. YOrdamchi mavzu voqeaga ta’sir

qiladigan yoki aks ta’sir qiladigan harakatdir. Har bir asarda doimo siyosiy, axloqiy,

falsafiy va shu singari boshqa g`oyalar ifodalangan bo`ladi. Biroq u g`oyalarning o`zi

badiiy asarning g`oyaviy mazmuni bo`la olmaydi. Masalan, «Tinch Don» romanida

ko`p adashuvlardan keyin ham asar oxirida G.Melexov yangi hayotga qaytmaydi.

«Sarob» romanidagi Saidiy taqdiri ham shunday. Biroq yozuvchilar bu asarlar oxirida

xalqi bilan bira bormagan, xalqdan ajralgan kishining taqdiri shunday, xalq yo`lida

yaShab o`tkazilgan, xalqqa bag`ishlangan umur haqiqiy hayot deb o`quvchiga axloq

o`rgatmaydi. Voqea, obraz va xarakterlar mantiqi o`quvchini ana shunday ob’ektiv

xulosaga olib keladi. Demak, g`oya asarda tasvirlangan hayotiy voqelikdan kelib

chiqadigan mantiqiy xulosalardir. YOzuvchining asarda muayan voqealarni

tasvirlashdan maqsadi nima demoqchiligidir.

Adabiy asarda yozuvchi g`oyani Shakllantirmaydi. G`oya obrazlarning tabiy

talqini natijasida ochiladi. Demak, quruq g`oyaning o`zi hali mazmun bo`lmaydi.

G`oya obrazlar bilan birga yurmaydi xam. U asarning butun ruhida namoyon bo`ladi,

asarning etakchi xususiyati sifatida mavjud bo`ladi.

G`oya mualifning asarga izohi, komintarisi, Sharhi ham emas. G`oya asar

strukturasida (tuzilishi) bo`ladi. Masalan, P.Qodirovning «Erk» qissasida yozuvchi

Sattor, OySha, Roziyalar taqdirini hal etmaydi. Zotan, qahramonlar taqdiri qanday

hal bo`lganligini ko`rsatish Shart emas. Agar qissada qahramonlar taqdiri aniq hal

etilganda edi, asarning badiiy qimmatiga putur etgan bo`ladi, yozuvchi o`quvchiga:

sen ham shunday holga tushganingda ana shunday qil, deb o`rgatgan bo`lur edi. YOzuvchi masalani ochiq qoldirdi, uning echimini o`kuvchiga havola qiladi,

o`quvchini o`ylab ish qilishga chaqiradi.

San’atkor nasihatiga emas, quruq didaktika haqiqiy san’at uchun begonadir.

Agarda asarda hayot haqiqati tasvirlangan bo`lsa, asar voqealarida hayotning etakchi

tendentsiyalari payqab olingan bo`lsa, obrazlarda zamonaning eng muhim ehtiyojlari

ifodalangan bo`lsa, san’atning badiiy tashviqot bo`lgani shudir.

Badiiy asar qimmati g`oyaning chuqurigi va haqqoniyligi bilan ham

o`lchanadi. SHunga ko`ra g`oya ob’ektiv, subektiv, haqiqiy va soxta bo`ladi. Soxta

g`oya asar qimmatini tushiradi, uni halok qilib, g`oyasiz qilib qo`yadi. Masalan,

M.Boboeavning «Ra’no» qissasida ikki yosh bir-birini sevib, axdu paymon qiladi.

Biroq ular ota-ona orzusi degan an’anadan tashqari chiqa olmaydilar. Ota-ona orzusi

yo`lida o`z orzu va g`oyalarini qurbon qiladilar. Muallif ota-ona orzusi deb inson erki

va muhabbati qurbon qilinishiga qarshi isyon ko`tarmoqchi bo`ladi. Biroq asar echimi

kitobxonga: baribir ham muhabbating amalga oshmaydi, undan ko`ra bir-biringni

sevib, axdu-paymon qilma, degan xulosaga olib keladi. Qissani o`qib, shu gapni

aytish uchun qissa yozish Shartmi, degan fikr keladi. R.Rahmonovning «Sevgi

qarimas» qissasida ham xuddi shunday holatga duch kelamiz.

YOzuvchi voqealarni haqqoniy tasvirlasa-yu, o`zining dunyoqarashidagi

cheklanganlik oqibatida kelib chiqadigan g`oya asardan kelib chiqargan mantiqiy

xulosaga muvofiq kelmasa, bu sub’ektiv g`oya (niyat) deyiladi. Bunda muallif

ixtiyoridan tashqari, o`z-o`zidan boshqa, to`g`ri xulosa ham kelib chiqadi. Bu

ob’ektiv g`oya bo`ladi. Asar qimmati ana shu bilan belgilanadi. SHuning uchun ham,

Dobrolyubov aytganidek, muallifning nima demoqchiligi emas, nima deganligi

muhimdir.

Badiiy ijod jarayonida san’atkorning sub’ektiv maqsadi bilan ob’ektiv g`oya

bir-biriga zid kelib qolishi mumkin. Ko`pincha shunday bo`ladiki, g`oya

yozuvchining irodasiga qarama-qarshi uning asarlaridan ob’ektiv ravishda kelib

chiqadi. Yozuvchi o`z oldiga bir g`oyaviy maqsadni qo`yadi, asardan kelib

chiqadigan ob’ektiv xulosa esa butunlay boshqacha bo`ladi, natijada yozuvchi

g`oyasi soxta bo`lib qoladi. Asar asosidan kelib chiqadigan g`oya qanchalik haqqoniy

bo`lsa, badiiy ijodning natijasi ham shunchalik yuksak bo`ladi.

G`oya obrazlar tizimi orqali ochiladi. San’atkor zo`r bo`lsa, aytmoqchi

bo`lganidan ham ko`proq narsani aytishi mumkin. G`oya aniq hayot materiali asosida

ochiladi. Masalan, «Qutlug` qon» romanining mavzusi 1916 yilgi milliy-ozodlik

qo`zg`olonidir. G`oyasi esa qo`zg`olon saboqlari bekor ketmaydi, degan fikrdir.

Badiiy asar asosida yotgan g`oyani aniqlash osonlik bilan qilinadigan ish deb

bo`lmaydi. Asar g`oyasini aniqlash juda qiyin ish bo`lib, faqat kuchli tafakkur bilan

birlashgan estetik hissiyotninggina qo`lidan keladi. xolos. «Poetik g`oya silogizm

emas, aqida ham emas, qoida ham emas. U jonli ehtiros, pafosdir», - deydi

V.G.Belinskiy.