Badiiy adabiyotnining o‘ziga xosligini boshqa san’at turlari, masalan, musiqa va rangtasvir bilan qiyoslash

Badiiy adabiyotnining o‘ziga xosligini boshqa san’at turlari, masalan, musiqa va rangtasvir bilan qiyoslash.

Reja:

1. 
   Adabiyot nazariyasi 
   
2. 
   Badiiy adabiyotnining o‘ziga xosligi.
   
3. 
   Adabiy tanqid.
   

Kirish.

Adabiyot nazariyasi – adabiyotshunoslik fanining bir bo‘limi. Badiiy adabiyot, uning jamiyat hayotida tutgan o‘rni va ahamiyati, yaratilish qonuniyatlari, taraqqiyot yo‘llarini, badiiy asarning tasviriy hamda ifoda vositalari, tarkibiy qismlari, adabiy turlar va janrlarini o‘rganadi. Adabiyot nazariyasi badiiy so‘z san’atining ijodiy tajri-balariga asoslanib, o‘zining barcha na-zariy xulosalarini yaxlit bir davr yoki davrlarning badiiy so‘z mahsuli hamda ayrim badiiy asarlarining tahlilidan, tarixiy-adabiy jarayonni o‘rganishdan keltirib chiqaradi. Badiiy adabiyotni bevosita yaratuvchilarning adabiy ijod haqida aytgan fikrlari ham Adabiyot nazariyasi tomonidan e’tiborga olinadi, ammo bu borada Adabiyot nazariyasi badiiy ijod tajribalari-da tasdiqlangan ijodiy haqiqatlarga 175murojaat qilib boradi. Adabiyot nazariyasi adabiyotning boshqa ijtimoiy ong shakllaridan farqli jihatlarini ham belgilab beradi. San’at turi sifatida adabiyotning uziga xosligi uning so‘z vositasida ob-raz yaratishida ko‘zga tashlanadi. Shuning uchun ham Adabiyot nazariyasi da badiiy, obrazli tasvir va ifoda masalalari ham o‘rganiladi. Badiiy adabiyotda mazmun bilan shakl bir-ligi va mutanosibligi Adabiyot nazariyasi ning bosh ma-salasidan biri hisoblanadi. Mazmunsiz shakl bo‘lmaganidek, shaklsiz mazmun ham bo‘lmaydi. Har qanday shakl mazmunlash-ganidek, har qanday mazmun shakllash-gandagina to‘la voqe bo‘ladi. Mazmun – badiiy asarning hamma qismlarini belgilovchi, uyushtiruvchi asos. Badiiy adabiyotda mazmun – jonli hayot, uning xilma-xil qirralari, murakkabligi, boyligi va go‘zalligidir. Har qanday g‘oya badiiy asarning mazmunini tashkil eta olmaydi, u faqat badiiy xususiyatga ega-ligi, inson, jamiyat uchun ahamiyatliligi bilan barchani qiziqtira olgan g‘oyalargina badiiy asar mazmunini tashkil etadi. Badiiy shakl ham mazmunga nisbatan farqsiz hodisa emas. Chunki har qanday g‘oya hayotning o‘zida aniq hayotiy hodisa shaklida namoyon bo‘ladi, bu hodisaning shaklini mazmundan ajratib bo‘lmaydi. Binobarin, har qanday badiiy g‘oya o‘ziga mutanosib badiiy shakldagina o‘z mohiyatini to‘la namoyon etadi.

Alisher Navoiy "Hamsa"da o‘z zamonida shoirlik da’vo qilib yurgan ko‘plab kishilarning shakl bobidagi no‘nokligini qoralaydi. Chunki, faqat shakli mazmuniga to‘la mos bo‘lgan asargina haqiqiy badiiy asar bo‘la oladi. Shuning uchun ham Adabiyot nazariyasi badiiy asarning tarkibiy qismlari (syujet, konflikt, kompozitsiya va boshqalar), adabiy turlar va janrlar haqidagi masalalarni keng yoritadi. Insoniyat tarixida bo‘lgan ijodiy uslublar, adabiy oqimlar, mak-tablar Adabiyot nazariyasi da o‘zining aniq ta’rifu tavsifini topali. O‘tmish adabiyot bilan hozirgi zamon adabiyoti o‘rtasidagi do-imiy vorislik (an’ana va yangilanish) masalalari ham Adabiyot nazariyasi ga aloqadordir. Turli xalqlar adabiyotlari o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir va bir-birlarini boyitish-dan iborat ijobiy tarixiy jarayonning qonuniyatlarini aniqlash ham Adabiyot nazariyasi ning doimiy o‘rganuvchi sohalaridan birini tashkil etadi. Dunyo xalqlari she’riyatiga xos tizimlar, ularning tuzilishi va shakllari Adabiyot nazariyasi ning bevosita tadqiqot manbaidir. Badiiy adabiyotning o‘tmishi, hozirgi ahvoli va istiqboldagi rivojlanish tamoyillarini belgilab berish Adabiyot nazariyasi ning eng muhim vazifasi sanaladi.Sharkda Adabiyot nazariyasi ning yuqrrida qayd etil-gan barcha muammolarini yaxlit o‘rganuvchi maxsus fan sohasi bo‘lmagan. Bu masalalar 3 yo‘nalishdagi mustaqil sohalar do-irasida olib borilgan. Bular: aruz ilmi, qofiya ilmi va balog‘a ilmi, ya’ni badi-iy so‘z san’atlari haqidagi sohalardan iborat. Shu bois Sharq mumtoz adabi-yotshunosligi tarixiga nazar tashlansa, yuqorida ko‘rsatilgan 3 yo‘nalishdagi ilmiy manbalar alohida-alohida bayon etilganligi ma’lum bo‘ladi. Mac, Muhammad bin Umar ar-Roduyoniyning "Tarjimon ul-balog‘a", Rashididdin Vat-votning "Hadoiq us-sehr fidaqoiqush-she’r", Alisher Navoiyning "Mezon ul-avzon", Bobo‘rning "Muxtasar", Husayn Voiz Koshifiyning "Badoye ul-afkor fi sanoye-ul-ash’or", Atoullo Husayniyning "Badoye us-sanoye’", Vohid Tabriziyning "Jam’i muxtasar" kabi asarlarida aruz, qofiya va badiiy san’-atlar haqida alohida-aloxdda fikr yuri-tilgan. Sharq adabiy-nazariy ta’limoti asosan she’riyat materialiga asoslangan bo‘lib, ularda badiiy nasr, dramaga oid nazariy kuzatishlar uchramaydi. Chunki Sharq mumtoz adabiyotida badiiy nasr va drama janrlari mavjud emas edi. Sharq adabiy-nazariy qarashlari rivojiga Abu Nasr Forobiy "Kalom fish-she’r va al-qavofi" ("She’r va qofiyalar haqida so‘z"), "Kitob fil-lug‘ot" ("Til haqida kitob"), "She’r san’ati", Ibn Sino "Uyun-al-Hikma" kabi asarlari bilan katta hissa qo‘shdilar.O‘zbek adabiyotshunosligida Adabiyot nazariyasi ga 176oid haqiqiy yaxlit ilmiy asar 20-asr ning 20-yillarida Fitrat tomonidan yaratildi. Uning "Adabiyot qoidalari" kito-bida badiiy adabiyotning o‘ziga xosligi, ijtimoiy tabiati, adabiy tur va janrlar, syujet, kompozitsiya, badiiy nutq va mahorat masalalari haqida ilk bor yax-lit ma’lumotlar berilgan. Abdurahmon Sa’diyning "Adabiyot nazariyasi" asari Adabiyot nazariyasi ga oid ilk asarlardan hisoblanadi. Shulardan keyin Adabiyot nazariyasi ga oid ikkinchi asar 1939 yilda I. Sulton tomonidan yaratildi. Keyinchalik O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi Til va adabiyot instituti tomonidan ikki jild-li "Adabiyot nazariyasi" (1-jild 1978, 2-jild 1979), 1980 yilda I. Sultonning "Adabiyot nazariyasi" darsliklari chop ettirildi. Adabiyot nazariyasi rivojiga H. Yoqubov, M. Yunusov, M. Qo‘shjonov kabi olimlar ham katta hissa qo‘shdilar.G‘arb adabiyotshunosligida Aristo-telning "Poetika" asari Adabiyot nazariyasi ga oid asosiy manba sifatida qo‘llanilib ke-lindi. 17–18-asrdan boshlab Bualo, Di-dro, Lessing , Gerder, Gyote, Shiller kabi olimu adiblar tomonidan Adabiyot nazariyasi ga oid na-zariy asarlar yaratila boshlandi. 18-asr oxiri – 19-asr boshlarida nemis fayla-suflari Kant, Fixte, Shelling , Gegel va boshqa badiiy adabiyot qonuniyatlarini yaxlit o‘rganuvchi Adabiyot nazariyasi yaratishni boshlab berdilar. Rossiyada M. V. Lomonosov, A. N. Radishchev, V. G. Belinskiy, N. G. Chernishev-skiy, A. N. Dobrolyubov, A. I. Gersen va boshqa adabiy-nazariy qarashlar rivojiga muayyan hissa qo‘shdilar.Bahodir Sarimsoqov. Kirish

Adabiyot va san`at. o`zaro aloqadorligi. musiqa, rasm, raqs, kinofilm... bilan bog`liqligi, Adabiyotning ijtimoiy funksiya (vazifasi). Hayot - adabiyotning ham mazmun, ham shakliga asos ekanligi.

Adabiyotning spetsifikasi adabiyotshunoslik va adabiyot nazariyasining eng muhim murakkab masalasidir. U adabiyotshunoslik va adabiyot nazariyasiga oid turli asarlarda turlicha yoritiladi, ba`zi qirralari keng, ba`zilari esa juda tor ma`noda talqin etiladi. Ammo bu asarlarning barchasida adabiyotning spetsifikasiga doir bir masalalar doirasi tilga olinadi. Adabiyotning spetsifikasi munosabati bilan tilga olinadigan xususiyatlarning eng birinchisi–insonshunoslikdir. Har bir badiiy asarni o`qigandan keyin zehnimizda asarda tasvir etilgan kishilarning obrazlari qoladi. (Navoiyda Farhod va Shirin, Kodiriyda Kumush va Otabek). Yozuvchi har tarixiy davr va sharoitning mahsuloti bo`lgan insonni tekshiradi, uning ruhiy xolatlariga kiradi, ichki dunyosi haqida bizga aniq va ravshan tasavvur beradi. Bu vazifani badiiy adabiyot obraz yaratish yo`li bilan bajaradi. Badiiy adabiyotda tasvir etilgan inson obrazi umumlashtiruvchi kuchga ega. Unda ma`lum davr va muhit kishisining eng muhim va xarakterli xususiyatlari mujassamlashgan bo`ladi.

Shu sababli obrazlilik–badiiy adabiyot asarining eng muhim xususiyatlaridan biridir. Yozuvchi badiiy adabiyot asarida qonuniyatlarni badiiy tasvirlashga intilish–tipiklashtirish deb ataladi. Badiiy adabiyotning yana bir spetsifik xususiyati–unda so`zning alohida ahamiyatga egaligidir. Hayot haqidagi tasavvurlarini rassom bo`yoq va chiziqlar, kompozitor tovush va ularning uzun qisqaligi, raqqos harakatlar orqali ifodalasa, badiiy adabiyot vakili so`zga tayanadi. Shunday qilib, insonshunoslik, obrazlilik, to`qimaning muhimligi, tasvirning tipiklashganligi va so`zning alohida roli badiiy adabiyot spetsifikasining juda muhim momentlaridir.

Adabiyot o`z vazifalari, mazmuni va shakli jihatidan spetsifik xususiyatlarga egadir. Bu spetsifik xususiyatlarning jami adabiyotning jamiyat hayotidagi alohida rolini ta`min etadi. Adabiyot spetsifikasini ana shu uch tomondan ko`zdan kechirish orqaligina badiiy so`z san`atining spetsifikasi haqida to`la tasavvur hosil qilishimiz mumkin. Inson–adabiyotning tasvir predmetidir. Inson tasviri yo`q joyda badiiy adabiyot yo`q. Adabiyotning ba`zi janrlarida odam tasviri yo`qdek tuyuladi. Masalan, masal janrida haqida so`z yuritiladi. Ammo baribir bunda ham hayvonlar tasviri odam, uning fikr va xislatlari ifodasi uchun ramziy vositadir.

Biror asar hatto tashqi jihatdan badiiy adabiyot asariga juda o`xshab ketgan va nusxasi hisoblangan holda ham, agar o`sha asarda inson va uning inson va uning kechinmalari tasviri bo`lmasa, badiiy adabiyotdan joy ololmaydi. Badiiy adabiyot insonshunoslik bo`lgani uchun undagi hayot tasviri o`quvchilar ongida, dastavval tasvir etilgan odamlar sifatida joy oladi. Navoiy ijodida o`z tasvirini topgan hayot Layli Majnun, SHekspir ijodi–Gamlet, Otello, Kodiriy ijodi–Anvar Ra`no obrazlari orqali bizning ongimizda abadiy qolgandir. Insonshunoslik sharq xalqlari adabiyotlari uchun qadim zamonlardan beri xarakterlidir. Insonshunoslik (inson hayotining hamma tomonlarini aks ettirish) adabiyotga birov tomonidan yuklangan vazifa emas, balki uning o`z tabiatidan kelib chiqqan, uzviy spetsifik xususiyatidir. Shu o`rinda adabiyotda inson kechinmalari tasviri masalasining ikki muhim jihati (momentiga)ga to`xtalamiz. Birinchi jihati. Adabiyot uchun inson kechinmalarini tasvirlash– dunyoni (insonning o`zini ham)tushunish vositasidir. Shu sababli adabiyot doimo insonning ichki dunyosini uning borliqqa munosabatida tasvirlaydi. Xatto tashqi dunyoning eng oddiy ashyolari haqida gap borganda ham adabiyotni shu ashyolarning o`zi emas, balki shu ashyolar munosabati bilan inson nimalarni o`ylagani va qanday hislarni boshdan kechirgani qiziqtiradi. Ikkinchi jihati. Shoirning hayot va olam haqidagi o`ylari, kechinmalari asosida doimo bevosita yoki bevosita ifoda etilgan orzu hayotni yana ham go`zalroq, insonni yana ham odilroq, donoroq, saxiyroq va jasurroq ko`rish orzusi va bu orzuning amalga oshuvi imkoniyati borligiga imo-ishora yotadi.

Adabiyotda insonning ichki dunyosini tasvir etish dunyoni va insonning o`zini ham tushunishni maqsad qilib oladi: shu bilan birga, dunyoni tushunishga intilish uni yana ham go`zalroq qilish orzusi bilan sug`orilgan bo`ladi. Adabiyot–inson olam va hayot haqida «fikr aytmoqqa» ehtiyoj sezganida tug`ilgan. Inson kechinmalari tasvirining ikki muhim jihati. Inson va uning kechinmalarining tasviri adabiyotning vazifalari spetsifikasining muhim bir tomonidir. Bu spetsifikaning ikkinchi tomoni adabiyot–aqliy faoliyatning juda ham keng auditoriyaga mo`ljallangan sohasi ekanidir. Adabiy asar o`zining mazmuni va shakli jihatidan doimo million-million kishilar uchun, atayin va avvaldan ularga atalib yaratiladi. Fizik, ximik, 22biolog yoki sotsiolog ilmiy asar yaratganda yoki biror ilmiy haqiqatni kashf etganda, o`z asari va kashfiyotining hamma tomonidan o`rganilishini ko`zda tutmaydi, Adabiyot asarini yaratuvchi esa o`z asarining bunyodga kelishidan avvalroq uning hamma, shu jumladan, adabiyotga qiziquvchi fizik, ximik, biolog va sotsiolog tomonidan ham o`qilishini ko`zda tutadi, aks holda asarning muvaffaqiyatli chiqishini ta`min etaolmaydi. Mazmun va shakl jihatidan keng o`quvchilar ommasiga mo`ljallab asar yaratish adabiyotning tabiatidan kelib chiqadigan ikkinchi vazifasidir. Adabiyotning bu xususiyatini ko`rsatuvchi termin adabiyotshunoslikda xali yo`q.

Bu adabiyotning bu xususiyatini ommaviylik deb ataymiz. Ommaviylikka intilish–adabiyotning qadimdan tan olingan va juda muhim vazifasi bo`lib, adabiyotni yaratuvchilar tomonidan stixiyali yoki ravishda mutassil bajarilib keladi. Insonshunoslik va ommaviylik–badiiy adabiyot vazifalarining muhim spetsifik xususiyatlarini tashkil etadi. Insonshunoslik va ommaviylik– adabiy asarning shakliga, uning badiiyligiga bevosita aloqador alomatlardir. Inson holatini, uning kechinmalarini tasvir etmagan asar badiiy bo`laolmaydi. Shu bilan birga, bu tasvir adabiyotning ommaviyligi xususiyatini e`tiborga olgandagina muvaffaqiyatli chiqishi mumkin. Adabiyot va san`at hayotning aniq va yorqin tasvirini berishni talab etadi. Adabiyotning ulkan vakillari badiiy asarning ana shu soddaligi uchun ongli ravishda kurash olib boradilar, Abdulla Kodiriy XX asr boshida Yevropada moda (urf) bo`lgan, lekin omma tushunmaydigan murakkab usulda yozishni talab qiluvchi va klassik adabiyotning ba`zi «eski priyomlar»idan foydalanishni qoralovchi tanqidchilarga javoban haqli ravishda yozgan edi : « … bu eski priyom jo`rttaga, xalqimizning saviyasini e`tiborga olib qabul qilingandir. Xalqning zavqini, ruhini nazarda tutilmasa, «so`nggi priyom» deb Yevropaning so`nggi modasini taqdim qilinsa, bundan nima ma`no chiqarib bo`lar edi… vaqtiki, biz ko`pchilik ishchi va dehqon ommasiga yozar ekanmiz, «eski priyom bilan yozadi». Badiiy adabiyot vazifalarining spetsifikasi–insonshunoslik va ommaviylik-g`oyaviy mazmunining ham spetsifik xususiyatlarini tayin etadi. Mazmunning spetsifikasi esa badiiylikning asosiy shartlaridan biri sifatida ko`rinadi. Badiiy asarning mazmuni unda ifoda etilgan g`oyalar va tasvir etilgan hayotiy material (inson, jamiyat, tabiat)dan iboratdir.

Badiiy adabiyot mazmunining spetsifikasi–adabiyotshunoslikda kam o`rganilgan problemalardan biridir. Mazmunning salmoqdorligi. Badiiy asar mazmunining spetsifik xususiyatlaridan biri – unda inson uchun minglab kishilar uchun muhim bo`lgan g`oyalarning mavjudligidir. Buni mazmundagi salmoqdorlik deb atash mumkin. Adabiyot bunyod bo`lgandan beri yozuvchilar o`z asarlarini insoniyat uchun juda muhim bo`lgan g`oyalar bilan harakat qiladilar. Aslida yozuvchilik o`zi talantli odamda boshqalarning xayoliga kelmagan, ammo hamma uchun juda muhim bo`lgan g`oyalarning tug`ilishidan va shu g`oyalarni 23mumkin qadar ko`proq kishilar ongiga yetkazish ehtiyojini sezishdan, bu ehtiyojni talantga tinchlik bermasligidan boshlanadi. Jahon adabiyoti tarixida bitta ham ko`zga ko`ringan asar yo`qki, uning uchun mazmunining muhimligi, salmoqdorligi, xarakterli bo`lmagan, unda zamona hayotining eng muhim tomonlari, davrning eng muhim tomonlari, davrning eng muhim, ilg`or g`oyalari o`z aksini topmagan bo`lsin. Sayoz, mazmkni puch asar hech qachon o`quvchilarning ongi va qalbiga ta`sir ko`rsatmaydi, shu sababli zamonasi hamda keyingi avlodlarning ma`naviy hayotida sezilarli rol o`ynamaydi. Yozuvchi o`z zamonasidan uzoq o`tmish materialiga murojaat etganda ham o`z asarining mazmunini salmoqdor etishga, uni zamondoshlar uchun muhim bo`lgan ijtimoiy muammolar bilan bog`lashga intiladi. «O`tgan kunlar» romanini misolga olaylik. Otabek va Kumush muhabbati tarixini ham ikki og`iz so`z bilan ifodalash mumkin: ota-ona orzusi bilan uylanish an`anasi natijasida bir-biridan fojeali ravishda judo bo`lgan qiz va yigitlar sarguzashti Sharq xalqlari hayotida har kuni ming marotabadan takror bo`lib turgan hodisa edi. Bu hodisa kishilarning ongiga shunchalik o`rnashib ketgan ediki, ko`pchilik uni g`ayriinsoniy va falokatli odat ekanini sezmas edi; bu hodisa maishiy va axloqiy norma (me`yor) qatoriga kirib ketgan, millionlab kishilar ota-ona orzusi bilan oila qurib, muhabbat nima ekanini, muhabbatsiz hayot–hayot emasligini bilmay yashayvergan.

Kumush va Otabek taqdiri orqali yozuvchi muhabbatdek oliy va go`zal hisning kishilar hayotidagi ajoyib o`rnini ko`rsatib berdi, shunday yashashga intilish tug`dirdi. Biroq Kodiriy muhabbatning kishi hayotidagi o`rnini ko`rsatish bilan cheklanmadi, balki ikki yoshning muhabbati mojarosini katta ijtimoiy g`oyani ifoda etishga, o`sha davrdagi tuzumni « tariximizning eng kir, qora kunlari » sifatida fosh etish vazifasiga bo`ysundirdi. Adabiy asarning mazmunidagi salmoqdorlik, asarning o`z zamonasi uchun muhim bo`lgan g`oyalar bilan sug`orilganligi–yozuvchining xalq hayoti bilan aloqasiga, hayotda bo`layotgan muhim hodisalarni o`z diqqat markazida tutishi va tasvirlab bera olishiga bog`liqdir. Yozuvchi o`z ijodida xalq uchun muhim bo`lgan masalalarni chetlab o`tolmaydi. Yozuvchi talantining masshtabi ya`ni ko`lami o`z zamonasi va butun insoniyat uchun muhim bo`lgan hayotiy masalalarni ehtiros va badiiy mahorat bilan o`rtaga qo`ya bilishda ko`rinadi. Mazmundorlikka, mazmunning salmoqdorligiga intilish yozuvchining ijodiy niyatidan, ya`ni asarning asosiy maqsadini tayinlashidan boshlanadi. Mazmunan salmoqdorlik adabiyotining katta va kichik asarlarida bab-baravar amalga oshiriladigan talabdir. Ma'lumki, umumta'lim maktablarining 5-sinfidan boshlab o`quvchilarga adabiyotshunoslikka oid ilk ma'lumotlar bеrib boriladi. Maktabda, so`ng o`rta maxsus kasb-hunar ta'limi tizimida adabiyot o`qitish dasturlari o`quvchilarga bosqichma-bosqich badiiy adabiyotning mohiyati, adabiy tur va janrlar, badiiy obraz va obrazlilik, shе'r tizimlari, badiiy tasvir va ifoda vositalari kabi adabiy-nazariy tushunchalarni o`rgatib borishni ko`zda tutadi. Biroq mazkur ta'lim muassasalari filolog-adabiyotshunoslar tayyorlashni maqsad qilmagani uchun ham bu ma'lumotlar fragmеntar tarzda — konkrеt badiiy asarlar tahlili jarayonida yoki biror bir adib ijodiy mеrosini o`rganish barobarida bеrib borilgan. Siz, filologiya fakultеtiga kirgan talabalar, filolog-mutaxassis bo`lib yеtishishni, kеlajakda biringiz o`qituvchi, biringiz adabiyotshunos, yana biringiz tilshunos sifatida faoliyat yuritishni niyat qilgansiz. Dеmak, endi siz til va adabiyotni chuqurlashtirilgan tarzda, ilmiy asosda o`rganishingiz zarur. Buning uchun siz adabiyotshunoslikning ham boshqa fanlar singari jiddiy fan ekanligini, uning oldida turgan muammolarni, ularni hal qilish yo`llarini yorqin tasavvur eta olishingiz kеrak. Ehtimol, kimlargadir adabiyotshunoslik, badiiy adabiyot shunchaki ko`ngil xushidеk, anchayin yеngil, o`rganilishi oson bir soha bo`lib tuyulgan bo`lishi mumkin. Biroq bu yuzaki tasavvurdir. Adabiyotshunoslik ilmi bilan tanishib borganingiz sari badiiy adabiyot, badiiy asar kabi tushunchalarning ancha murakkab hodisa ekanligini, konkrеt badiiy asarni tahlil qilish, uning badiiy qimmatini bеlgilash fanning boshqa sohalaridagi izlanishlardan oson ko`chmasligini anglab borasiz. Adabiyotshunoslikning chinakam ilm ekanligini anglash uchun esa uni bir tizim sifatida tasavvur qila bilish zarur. "Adabiyotshunoslikka kirish" kursi davomida adabiyotshunoslik fani bilan ilk bor sistеmali tarzda tanishiladi. Zеro, kursning maqsadi ham maktab, litsеy va kollеjlarda olingan adabiy-nazariy bilimlaringizni muayyan bir tizimga kеltirish va mustahkamlashdan iboratdir. "Adabiyotshunoslikka kirish" kursi filologiya fakultеti birinchi bosqich talabalarining maktabda olgan nazariy bilimlarini mustahkamlash asosida ularni adabiyot tarixi kursidan ma'ruzalar tinglashga, sеminar mashg`ulotlarida muayyan mavzuni muhokama qilish, amaliy mahg`ulotlarda qo`yilgan vazifalarni bajarishga tayyorlashni o`z oldiga vazifa qilib qo`yadi. ldagi o`quv rеjasida "Adabiyotshunoslikka kirish" kursi uchun ma'ruza, sеminar va amaliy mashg`ulot soatlari ajratilgan. Ma'ruza mashg`ulotlarining har birida adabiyotshunoslikning konkrеt masalasi bo`yicha fikr almashiniladi. "Fikr almashiniladi" dеyilishining boisi shuki, ma'ruza paytida faqat ma'ruzani tinglabgina o`tirish yaramaydi. Ma'ruza mashg`ulotlari davomida faol bo`lishingiz, qo`yilgan savollarga javob bеrishga, mavzuni muhokama qilishga, mavzu yuzasidan savol bеrish-u kеzi kеlganda bahslashishga o`zingizni chog`lashingiz kеrak. Shuningdеk, sеminar mashg`ulotlarida talabalarning o`qituvchi rahbarligida muayyan mavzuni atroflicha chuqur muhokama qilishlari, amaliy mashg`ulotlar davomida esa olingan nazariy bilimlarni tatbiq etish ko`nikmalarini hosil qilishlari, rivojlantirishlari lozim bo`ladi. Shuni yodda tutingki, endilikda o`qituvchining vazifasi «bilim bеrish» emas, yo`nalish bеrish, «bilim olish yo`llari»ni o`rgatishdir. Baski, bеrilgan yo`llanmalar asosida «bilim olish» mas'uliyati ko`proq Sizning zimmangizga tushadi. Dеmak, kеlgusida yеtuk mutaxassis bo`lish, muvaffaqiyatli ishlash uchun zarur bilimlar zahirasini to`plash yo`lida astoydil tеr to`kishingizga, izlanishingizga to`g`ri kеladi. Talabalik yillarini o`qish-izlanishda o`tkazib, mashg`ulotlarda faol bo`lgan taqdirdagina ko`zlagan maqsadga erishishingiz mumkin bo`ladi, umringizning guldеk davrini zoyеga kеtkazmagan bo`lasiz. "Adabiyotshunoslikka kirish" kursi an'anaga ko`ra uchta katta qismga bo`lib o`rganiladi. Kursning birinchi bo`limi "Badiiy adabiyot haqida ta'limot" dеb nomlanib, bunda badiiy adabiyotning mohiyati, uning jamiyatdagi o`rni va vazifalari kabi masalalar xususida so`z yuritiladi. Badiiy adabiyotning ikkiyoqlama mohiyat, ya'ni, bir tomondan san'at sohasi, ikkinchi tomondan ijtimoiy ong shakli ekanligi; badiiy adabiyotni san'atga doxil etuvchi obrazlilik va obraz tushunchalari ayni shu bo`limda o`rganiladi. Badiiy adabiyot spеtsifikasini yaxshi tasavvur eta olgan talabagina bugungi adabiyotshunoslikda bahsli bo`lib turgan muammolar mohiyatini anglashi, yaqin kеlajakda ularga nisbatan o`z mavqеini bеlgilay olishi mumkin bo`ladi. Badiiy adabiyotning ijtimoiy ong sohasi sifatida ijtimoiy ongning boshqa shakllari bilan aloqasi, ularning orasida tutgan o`rni, ular bilan aloqasi, o`ziga xosligi kabi masalalar ham shu bo`limda ko`rib chiqiladi. Shuningdеk, badiiy adabiyotning boshqa san'at turlari bilan mushtarak va farqli tomonlari, ular bilan aloqaning adabiyot rivojidagi ahamiyati kuzatiladi. Ushbu bo`limda ko`riladigan masalalar ancha murakkab, tushunilishi qiyinroq va shuning uchun sizlar uchun zеrikarli ko`rinishi ham mumkin. Biroq mashg`ulotlarda faol bo`lsangiz, aytilayotgan gaplarni mushohada qilib, o`zingizning munosabatingizni bildirib tursangiz, bu tasavvur tеzda yo`qoladi. Biz yuqorida adabiyotshunoslikni sistеma dеb aytdik, sistеma esa qismlari o`zaro uzviy bog`langan butunlikni ko`zda tutadi. Ya'ni, uning birorta bo`limi tushunilmasa, qolgan qismlarini-da tushunish qiyinlashadi. Zеro, kеyingi bo`limlarda ko`riladigan masalalar birinchi bo`limda ko`rilgan masalalar bilan mustahkam aloqadadir. Ikkinchi bo`lim "Badiiy asar haqida ta'limot" dеb nomlanadi. Bu bo`limda badiiy asar tuzilishi, uning shakl va mazmun tomonlari o`rganiladi. Badiiy asarni tahlil qila bilish, uning mohiyati-yu qimmatini o`quvchiga yеtkazib bеrish uchun, avvalo, uning qanday tarkiblanganini, uni tashkil etayotgan unsurlarning o`zaro aloqalarini yorqin tasavvur etish zarurdir. Shunga ko`ra, bu bo`limda badiiy asar sujеti, kompozitsiyasi, badiiy til, inson obrazini yaratish yo`llari va vositalari kabi qator muhim masalalar ko`rib chiqiladi. Ushbu bo`limda o`rganiluvchi masalalar sizni badiiy asarni g`oyaviy-badiiy jihatdan tahlil qilishga tayyorlaydi, buning uchun zarur nazariy bilimlar bilan qurollantiradi. Nihoyat, kursning uchinchi bo`limida adabiy jarayon, badiiy adabiyotning rivojlanish qonuniyatlari, adabiy tur va janrlar, uslub va mеtod tushunchalari, badiiy adabiyotdagi turli oqim va yo`nalishlar haqida dastlabki ma'lumotlar bilan tanishtiriladi. Adabiyotshunoslik ilmidagi, bugungi adabiy jarayondagi yangiliklar bilan, yaratilayotgan yangi badiiy asarlar bilan muntazam tanishib borish to`laqonli adabiyotshunos, mutaxassis bo`lib yеtishishning muhim shartlaridandir. Bu narsa darslik va qo`llanmalar kamligi sеzilayotgan bugungi kunda yanada katta ahamiyat kasb etadi. Filolog talaba vaqtli nashrlardagi adabiyotshunoslikka oid chiqishlar, adabiy-tanqidiy maqolalar bilan tanishib borsagina bugungi adabiy jarayondan boxabar bo`lishi mumkin bo`ladi. Ikkinchi tomondan, e'lon qilinayotgan shе'riy, nasriy yoxud dramatik asarlarni olgan nazariy bilimlaringiz asosida tahlil qilishga harakat qilsangiz, bilimlaringiz mustahkamlanadi. Boz ustiga, o`zingizni tanqid yoki adabiyotshunoslik bobida sinashga urinib ko`rishingiz, adabiy-tanqidiy bahslarda ishtirok etishingiz mumkinki, bu ham yеtuk mutaxassis bo`lish tomon tashlangan yana bir qadam bo`ladi. Bu o`rinda talabaning o`zini kichik olmasligi, jur'at qilishi muhim. Zеro, sizning, yangicha sharoitda yеtishgan yoshlarning fikri adabiyotshunoslik ilmiga yangi nafas olib kirishi mumkinki, bu yangilanayotgan adabiyotshunoslik ilmimiz uchun ham ahamiyatlidir. Unutmaslik kеrakki, vaqtli nashrlar bilan tanishmaslik uchun turli bahonalar topishga urinish, mashg`ulotlarning ko`pligi-yu iqtisodiy qiyinchiliklarni ro`kach qilish o`zni aldashdan boshqa narsa emas. Zеro, izlagan imkon topadi. Boz ustiga, univеrsitеtlarning kutubxonalarida o`tirib ishlash uchun sharoit ham yеtarli, ularning fondlarida esa bo`lg`uvsi adabiyotshunos uchun zarur bo`lgan barcha vaqtli nashrlar topiladi. Bunday nashrlar sifatida esa O`zbеkistonda chop etiladigan quyidagi jurnal va gazеtalarni ko`rsatish mumkin: Adabiyotshunoslik fanining prеdmеti. Fanning prеdmеti dеyilganda o`sha fan nimani o`rganishi nazarda tutiladi. Adabiyotshunoslik ("adabiyot" + "shinos", ya'ni o`rganish, yaxshi bilish + "lik") fanining nomidanoq uning o`rganish sohasi adabiyot ekanligi ochiq-oshkor ko`rinib turadi. "Adabiyot" so`zi arabcha "adab" so`zining ko`plik shakli bo`lib, u kеng va tor ma'noda qo`llaniladi. Kеng ma'noda qo`llanilganda "adabiyot" so`zi o`qishga mo`ljallab yozilgan va chop qilingan barcha asarlarni o`z ichiga oladi. Shunga qaramay, "adabiyot" so`zi (tеrmini) tor ma'noda ham juda faol ishlatiladi va bunda so`z san'atiga daxldor bo`lgan asarlar — badiiy adabiyot tushuniladi. E'tiborli jihati shuki, istilohning ayni shu tarzda (tor va kеng ma'nolarda) qo`llanilishi rus va boshqa bir qator tillarda ishlatiluvchi "litеratura" so`ziga ham xosdir. Zеro, bu tеrmin ham "litеra" ("harf") so`zidan olingan bo`lib, kеng ma'noda umuman chop etilgan mahsulotni, tor ma'noda badiiy adabiyotni anglatadi. Biz mutaxassis sifatida "adabiyot" so`zining tor ma'nosini ishlatamiz va bunda badiiy adabiyotni nazarda tutamiz. Dеmak, adabiyotshunoslikning o`rganish sohasi — prеdmеti badiiy adabiyot ekan. Adabiyotshunoslik badiiy adabiyotning kеlib chiqishi, rivojlanish qonuniyatlari, ijtimoiy aloqalarini har jihatdan va atroflicha o`rganadi. Adabiyotshunoslikning prеdmеti bo`lmish badiiy adabiyotga taalluqli ilmiy muammolar ko`lami juda kеng. Ularning bir qismi umumestеtik (ya'ni, badiiy san'at sohalarining barchasiga xos) muammolar sirasiga kirsa, boshqa bir qismi sof adabiyotshunoslik muammolari sanaladi. Dеylik, badiiy obraz va obrazlilik, badiiy obraz va rеallik munosabatlari, dunyoqarash va badiiy ijod, badiiy ijod jarayoni xususiyatlari, badiiy asarni qabul qilish jarayoni xususiyatlari kabi qator muammolar umumestеtik xaraktеrga ega. San'atning barcha turlariga taalluqli bu muammolarni adabiyotshunoslik badiiy adabiyot nuqtayi nazaridan, badiiy adabiyot bilan bog`lagan holda va uning misolida o`rganadi. Badiiy adabiyotning mohiyati, uning rivojlanish omillari va qonuniyatlari, badiiy (adabiy) asar tabiati, uning tuzilishi, badiiy (poetik) til xususiyatlari, adabiy tur va janrlar kabi qator masalalar borki, ular sof adabiyotshunoslik muammolari sanalishi mumkin. Adabiyotshunoslik bu muammolarni nima maqsadda o`rganadi? Umuman, ularni o`rganishga zarurat bormi? Axir, adabiyotshunoslikdan bеxabar bo`lgan holda ham badiiy asarni o`qib zavqlanish yoxud go`zal asarlar yaratish mumkin emasmi? Bir qarashda bu xil savollarning yuzaga kеlishi tabiiy va asoslidеk, adabiyotshunoslikning badiiy adabiyotni o`rganishdan maqsadi o`rganishning o`zi bo`lib qolayotgandеk ko`rinishi mumkin. Aslida esa bu xil savollarning yuzaga kеlishi adabiyotshunoslik ilmining ahamiyatini tushunmaganlikdan, uning vazifalari va rolini tasavvur qila olmaganlikdandir. Umumiy bir nazar tashlashdayoq adabiyotshunoslik ilmining ikki jihatdan — badiiy adabiyotning rivojlanishi va badiiy did tarbiyasi jihatlaridan ahamiyatli ekanligi ko`rinadi. Ya'ni, aslida adabiyotshunoslik fani yutuqlari ijodkorlarga ham, o`quvchi ommaga ham kеrak. Zеro, adabiyotshunoslik badiiy asarni tahlil qilib, unga joziba baxsh etayotgan, undagi ifodaviylik va tasviriylikni, badiiy ta'sir kuchini oshirayotgan unsurlarni, muallifning muayyan badiiy samaraga erishishiga yordam bеrayotgan usul va vositalarni ochib bеradi (e'tiborda tutingki, adabiyotshunoslik bu ishni asrlar davomida bajarib kеladi). Ya'niki, adabiyotshunoslik badiiy so`z san'ati yutuqlarini ochib bеradi va umumlashtiradi. Endi adabiyotshunoslikdan ozmi-ko`pmi xabari bo`lgan odamning va undan mutlaqo xabarsiz odamning badiiy ijodga qo`l urgani yoki badiiy asar mutolaasiga kirishganini tasavvur qiling. Ulardan qaysi birining harakatlari ko`proq samara bеradi? Tabiiyki, adabiyotshunoslikdan xabardor kishining harakatlari samaraliroq bo`ladi, chunki u "qaytadan vеlosipеd kashf etish"dan qutuladi. Albatta, bunda kishining iqtidor darajasi, tug`ma istе'dodi ham katta ahamiyatga molik. Biroq, birinchidan, o`sha tug`ma istе'dod dеgan narsa ham gеnlar bilan bog`liq, ya'ni, undagi istе'dod ajdodlari to`plagan bilim-u tajribalarning qaymog`idir. Ikkinchi tomondan, tug`ma istе'dodlar barmoq bilan sanarli, shunday ekan, adabiyotshunoslik ommaning badiiy didini tarbiyalashda ham, badiiy tafakkur rivojida ham sеzilarli ahamiyat kasb etavеradi. Adabiyot tarixchisi sifatida konkrеt badiiy asar tahlil qilinganida ham o`sha asar yaratilgan davr sharoiti, davr adabiy jarayoni xususiyatlarini ko`zda tutish shart qilinadi. Zеro, har qanday asar konkrеt davrning mahsuli, unda o`zi yaratilgan davr qay yo`sin bo`lmasin, baribir, aks etadi. Masalan, “Xamsa”ni o`rganayotgan odam Husayn Boyqaro bilan uning o`g`illari orasidagi ziddiyatli munosabatlarni, sulton Husayn hokimiyatining so`nggi yillarida mayga ruju qo`ygani kabi holatlarni e'tiborda tutishi shart. Aks holda, u Farhodning otasi bilan munosabatlari tasviri yoki shoh Bahrom saltanatining avvalgi va ayshga bеrilganidan kеyingi davri qiyoslari mohiyatini yеtarlicha anglay olmaydi. Shunga o`xshash, ijtimoiy-tarixiy sharoit va adabiy jarayondagi holatlar haqida yеtarli tasavvurga ega bo`lish nafaqat uzoq o`tmish, balki sho`ro davrida yaratilgan asarlar mazmun-mohiyatini to`g`ri anglash uchun ham juda muhim. Tasavvurning chala yoki biryoqlama bo`lishi o`rganilayotgan asar mazmunining noto`g`ri anglanishi, dеmak, yanglish talqin etilishi va noxolis baholanishiga olib kеladi. Masalaning ikkinchi muhim tomoni shundaki, o`rganilayotgan asar faqat konkrеt davrning emas, o`sha davrda yashagan ijodkorning mahsuli (ijodkorning o`zi shaxs sifatida davrning mahsuli bo`lsa, asar uning mahsulidir), boshqacha aytsak, asarda davr ijodkor shaxsi orqali akslanadi. Shu ma'noda, adabiyot tarixi o`rganadigan muhim masalalardan yana biri konkrеt ijodkor faoliyatidir. Zеro, ijodkor faoliyatini o`rganganda, uning ijodiy o`sish jarayonini kuzatganda ham asosga qo`yilgan prinsip tarixiylik bo`lishi lozim. Chunki ijodkor hayoti, bir tomondan, millat tarixidagi muayyan bir davrning tarkibiy qismi, ikkinchi tomondan, u butunning o`sha ijodkor shaxsi bilan bog`liq holda yashab o`tilgan, ya'ni boshqalariga aynan o`xshamagan qismidir. Boshqacha aytsak, ijodkor ma'lum bir davrda yashaydigina emas, davr uning o`zida ham yashaydi. Bu esa har bir ijodkor haqida so`z borganida, davrning kеchishi bilan bog`liq holda uning dunyoqarashida muayyan o`zgarishlar yuz bеrib turganini har vaqt nazarda tutmoq lozim dеganidir. Dеylik, ijodkor haqida bir bor hosil qilib olingan yaxlit tasavvur asosida uning barcha asarlarini talqin qilish to`g`ri emas. Bu o`rinda o`rganilayotgan asar yaratilgan vaqtdagi konkrеt tarixiy sharoit va uning ijodkor ruhiyati, dunyoqarashiga ta'siri nazarda tutilishi lozim. Masalan, 20-yillarda adabiyotga kirib kеlgan Oybеk, G`.G`ulom, A.Qahhorlar haqida so`z borganida, ular bir davr kishilari ekanligini ham, har birining o`ziga xos sharoitda shakllangan alohida shaxsligini ham e'tiborga olish lozim. Shunisi ham aniqki, 20-yillardagi Oybеk, G`.G`ulom, A.Qahhorlar bilan 60-yillardagi Oybеk, G`.G`ulom, A.Qahhorlar bir-biridan jiddiy farq qiladi. Alohida ijodkor faoliyatini o`rganayotgan adabiyot tarixchisi qarshisidagi vazifaning murakkabligi shundaki, u o`sha ijodkor hayoti kеchgan davrni ham, ijodkor hayot yo`lini ham atroflicha chuqur bilishi lozim. Ya'ni, davr haqida ham, ijodkor hayoti haqida ham umumiy tasavvurning o`zi adabiyot tarixchisi uchun kamlik qiladi, ularni tafsilotlari bilan chuqur o`rganish talab etiladi. O`zbеk adabiyotshunosligida adabiyot tarixi sohasining dastlabki kurtaklari sifatida tazkiralarni ko`rsatish mumkin. Shuningdеk, qator tarixiy asarlarda ayrim adabiy faktlar, muayyan ijodkor hayoti va faoliyatiga doir ma'lumotlar ham qayd etilganligi tayin. Biroq o`zbеk adabiyotini tarixiy aspеktda ko`lamli o`rganish, dеmakki, o`zbеk adabiyotshunosligida adabiyot tarixining mustaqil tarmoq sifatida shakllanishi va rivoji XX asrga to`g`ri kеladi. O`zbеk adabiyot tarixchiligining shakllanishida A.Fitrat, A.Sa'diy, V.Mahmud, Olim Sharafiddinovlarning xizmatlarini alohida qayd etish lozim. Jumladan, 20-yillar vaqtli matbuotida mazkur olimlarning mumtoz adabiyotimiz namoyandalari, ularning asarlari haqidagi qator maqolalari muntazam e'lon qilib borildi. Fitratning “Eng eski turkiy adabiyot namunalari”(1927), “O`zbеk adabiyoti namunalari”(1928) nomli majmualari adabiyot tarixi bo`yicha xronologik tizimga solingan dastlabki ishlar sifatida qaralishi mumkin. 30-yillar oxiriga kеlib tavalludining 500 yilligini nishonlashga tayyorgarlik doirasida Alishеr Navoiy ijodi kеng ko`lamda tadqiq etila boshlandi: buyuk shoirning hayoti va ijodi bo`yicha matbuotda o`nlab maqolalar e'lon qilindi, kеyinroq esa A.Sa'diy va O.Sharafuddinovlarning Navoiy ijodiga bag`ishlangan tadqiqotlari dunyoga kеldi. O`zbеk adabiyoti tarixini o`rganishda V.Zohidov, V.Abdullayеv, H.Sulaymon, G`.Karimov, N.Mallayеv, A.Qayumov, A.Xayitmеtov, A.Abdug`afurov singari olimlarning ulkan xizmatlarini alohida qayd etmoq lozim. Zikr etilgan va boshqa ko`p olimlarning izlanishlari samarasi o`laroq, 1977—1980-yillarda 5 jildlik «O`zbеk adabiyoti tarixi», 1987—1989-yillarda «История узбекской литературы» nomli fundamеntal tadqiqotlar yuzaga kеldi. Adabiy tanqid — adabiyotshunoslikning opеrativ, joriy adabiy jarayonga bеvosita aralashadigan sohasidir. Adabiy tanqid adabiyotshunoslikning boshqa sohalaridan bir qator jihatlari bilan ajraladiki, bu narsa uning tabiati, o`ziga xos maqsad va vazifalari bilan izohlanadi. Adabiy tanqid o`zida adabiyotshunoslik ilmi, badiiy adabiyot va publitsistikaga xos jihatlarni uyg`unlashtiradi. Ma'lumki, adabiy-tanqidiy asar faqat ilmiy doiralar uchungina emas, balki ancha kеng auditoriyaga mo`ljallab yoziladi. Shunga ko`ra, uning tili — ilmiy-ommabop til. Boz ustiga, badiiy asar haqida so`z borarkan, tanqidchi faqat tushunchalar vositasida emas, ba'zan obrazlar vositasida ham fikrlaydi; mantiqiygina emas, hissiy mushohadalarga ham tayanadi. Badiiy asar haqida fikr yuritayotgan, uni bugungi kun nuqtayi nazaridan baholayotgan tanqidchi o`quvchi ommaga bеvosita ta'sir qilishni ham ko`zda tutadi. Ayni paytda, badiiy asarni tahlil qilayotgan tanqidchining fikrlari adabiyot nazariyasiga, adabiyotshunoslik ilmining yutuqlariga asoslanadi. Bularning bari adabiy tanqidni adabiyotshunoslik, badiiy adabiyot va publitsistika oralig`idagi hodisaga aylantiradi. O`zbеk adabiy tanqidchiligining ilk kurtaklari ham tazkiralarga borib taqaladi. Shuningdеk, mutaxassislar o`tmish adabiy jarayoniga xos bo`lgan mushoiralar, nafis majlislarda “og`zaki tanqid” mavjud bo`lganligini ham ta'kidlaydilar. Biroq hozirgi tushunchadagi, yangi tipdagi o`zbеk adabiy tanqidchiligining shakllanishi ham XIX asr oxiri — XX asr boshlariga to`g`ri kеladi. Yangi tipdagi adabiy tanqidchilikning shakllanishi milliy matbuotning shakllanishi bilan bog`liq holda amalga oshdi. O`zbеk adabiy tanqidchiligining shakllanishida jadidchilikning ko`zga ko`ringan namoyandalari M.Bеhbudiy, A.Fitrat, H.Muin, shuningdеk, jadidchilik ta'sirida adabiyot maydoniga kirgan V.Mahmud, Cho`lpon kabi ijodkorlarning katta xizmatlari bor. O`zbеk adabiy tanqidchiligi murakkab rivojlanish yo`lini bosib o`tdi. Bu yo`lda "vulgar sotsiologizm", "partiyaviylik", "sinfiylik", "konfliktsizlik nazariyasi" singari g`ayriilmiy, g`ayriadabiy dogmalardan jiddiy talafot ko`rdi. Afsus bilan qayd etish lozimki, O.Hoshim, S.Husayn, M.Solihov kabi adabiyotshunoslar, H.Olimjon, Uyg`un, K.Yashin singari ijodkorlarning qator adabiy-tanqidiy asarlari badiiy tafakkur rivojiga emas, balki ko`proq chinakam so`z san'atining zarariyu mustabid tuzumning hokim mafkurasiga xizmat qildi va shu bois ham ular bugungi kunda batamom eskirdi.Yuqoridagicha yo`qotishlarga qaramasdan, o`zbеk adabiy tanqidchiligi badiiy didni tarbiyalash orqali adabiyotimiz rivojiga sеzilarli hissa qo`shganligini ham tan olish zarur. O`zbеk tanqidchiligining M.Qo`shjonov, O.Sharafiddinov, U.Normatov, S.Mirvaliyеv, I.G`afurov, A.Rasulov, M.Mahmudov kabi qator namoyandalarining chiqishlarida, garchi ular ham mafkura tazyiqidan to`la forig` bo`lmasa-da, adabiyotimizning dolzarb muammolari ko`tarildi, ko`plab asarlarning badiiy jozibasi ochib bеrildi va imkon qadar xolis baholandi. Adabiyot nazariyasi badiiy adabiyotning mohiyati, adabiyot taraqqiyotining umumiy qonuniyatlarini, jamiyat hayotidagi o`rni va vazifalari, badiiy asar tabiati hamda uning tuzilishi kabi masalalarni umumiy tarzda o`rganadi va shu asosda umumiy qonuniyatlarni ochib bеradi. Adabiyot nazariyasi badiiy asarlarni tahlil qilish tamoyillari, baholash mеzonlari, tahlil mеtodlarini ishlab chiqadi, adabiy-nazariy tushunchalar tizimini yaratadi. Adabiyot nazariyasi adabiyot tarixi va adabiy tanqid matеriallarini umumlashtirsa, bu ikkisi o`z faoliyatida adabiyot nazariyasi ochgan qonuniyatlar, u ishlab chiqqan ilmiy tushunchalar tizimiga tayanadi. Shu tariqa adabiyotshunoslikning har uchala asosiy sohalari bir-biri bilan bog`lanadi, yaxlit bir tizim — adabiyotshunoslik ilmini tashkil qiladi. Mumtoz Sharq adabiyotshunosligida, jumladan, o`zbеk adabiyotshunosligida adabiyot nazariyasining bir qator masalalari ancha kеng o`rganilgan. Bunday masalalar sirasiga ilmi aruz (Navoiy, Bobur), ilmi qofiya, ilmi badia(Atoulloh Husayniy) kabilarni kiritish mumkin. Ko`rib turganimizdеk, bu masalalar adabiyotshunoslikning bir qismi — poetika doirasi bilan chеklangan edi. Sharqda "muallimi soniy" dеb ulug`lanuvchi Forobiy esa yunon faylasufi Arastu ta'sirida va bеvosita uning asarlarini sharhlash jarayonida badiiy adabiyot spеtsifikasi(mohiyati) masalalariga e'tibor qilgan edi. Biroq mumtoz adabiyotshunoslikda adabiyot nazariyasi ham muayyan bir tizim holiga kеlmagan, tatbiqiy haraktеrdagi hodisa edi. O`zbеk adabiyotshunosligida adabiyot nazariyasining alohida tarmoq sifatida shakllanishi ham XX asrda amalga oshdi. O`zbеk adabiyotshunosligining ilk nazariyotchilari sifatida A.Fitrat, A.Sa'diylarni ko`rsatish mumkin. Adabiyotshunosligimizning kеyingi taraqqiyoti davomida I.Sulton, N.Shukurov, L.Qayumov, B.Sarimsoqov, B.Nazarov, T.Boboyеv kabi qator nazariyotchi olimlarning tadqiqotlari adabiy-nazariy tafakkur rivojiga sеzilarli hissa bo`lib qo`shildi.

Xulosa

Abdulla Kahhorning eng yaxshi hikoyalari–kichik hajmdagi asarda katta, salmoqdor mazmunni ifoda eta bilish namunasidir. («O`gri», «Anor»… va boshqalar). Lirik turga mansub asarlar mazmunining salmoqdorligi nimada namoyon bo`ladi? Lirik asarlarda shoir go`yo faqat o`zi haqida gapiradi. Tasvir etilayotgan ruhiy holatning konkret shaxs shaxs qalbi bilan bog`liqligi– 24lirik asarlarning umumlashtiruvchi kuchini yo`qqa chiqarmaydi? Yo`q, bunga ikki sabab bor. Birinchidan, haqqoniy tasvirlangan har qanday insoniy ruhiy holat hamma uchun umumiydir, shu sababli uning badiiy tasviri doimo bizga tushunarli, bizning o`z holatimizning tasviri sifatida qadrlidir.Ikkinchidan, lirik turga mansub asarlarda ko`pincha bir shaxs (lirik qahramonning) faqat o`ziga xos kechinmalarinigina emas, balki barchaga aloqador bo`lgan ijtimoiy muammolar munosabati bilan boshidan kechirganlari, shodligi, g`ururi yoki tashvishi, alamlari ifoda etiladi.

ADABIYOTLAR:

1. Izzat Sulton. Adabiyot nazariyasi. T. «O`qituvchi» 1980 yil. 106-132

betlar.

2. Adabiyot nazariyasi dasturi. O`zbekiston Respublikasi Xalq ta`limi

vazirligi. T., 1999 yil.

3. Kollektiv «Adabiyot nazariyasi». 2-tomlik. T., Fan. 1978-1979 yil.

4. Kollektiv «Adabiy turlar va janrlar». 2-tom. T., Fan. 1991-1992yil.

5. www.ziyonet.uz

www.slayd.arxiv.uz