Бадиий услуб. Бадиий услубга хос матн таҳлили Режа: Бадиий услубга хос матн турлари

(жинос) санъати дейилади. Бадиий адабиётда ушбу бадиий санъат қўлланиб 
яратилган тўрт қатор шеър эса туюқ деб аталади. 
Синоним сўзлар, гарчи бир маънони ифодаласа-да, маъно нозикликлари 
орқали даражаланиш хусусиятига эга. Ана шу даражаланиш, яъни эмоционал-
экспрессивликнинг кучайиб бориши коннотатив маънони ҳосил қилган. Шоир 
Эркин Воҳидов «Уч сўзда бир маъно» номли шеърида синонимик қаторни 
келтиради. Шоир шеърнинг ҳар бир мисрасида синонимик қаторни шундай 
берадики, бунда сўзларнинг маъноси кучайиб боради. 
Сени кўрмишдир Айну Чашму Кўз.
Туш, Хоб, Макоминда 
1
Йўлдошев М. Бадиий матннинг лингвопоэтик таҳлили асослари Тошкент “Фан” 2007 

---

Лабинг, Лаълинг, Дудоғинг.
 Бу на дарё деб савол бермиш. 
 
Қўлинг, Дастинг, Ядинда.
 
Май, Шароб, Соғар тутиб масрур 
 
Лисонинг, Тил, Забонингким . 
 
Асал, Шаҳд ила бол бермиш. 
Антитеза бадиий матннинг таъсир кучини оширишга хизмат қилувчи 
воситадир. Қуйида Э.Воҳидовнинг антитезадан фойдаланиш маҳорати 
хусусида фикр юритамиз. 
Ушбу шеърий парчанинг биринчи ва иккинчи ҳамда иккинчи ва учинчи 
мисралари ўзаро антитеза асосига қурилади. Масалан: 
Барча шодлик сенга бўлсин. 
 Бор ситам, зорлик менга. 
Барча дилдорлик сенга-ю,
Барча хушторлик менга. (Э.Воҳидов) 
Бу шеърий парчада шоир биринчи мисрадаги шодлик сўзига иккинчи 
мисрадаги ситам, зорлик сўзларини зидлаган. Иккинчи мисрадаги дилдорлик 
сўзига учинчи мисрадаги хушторлик сўзини қарама-қарши қўйиб антитезани
ҳосил қилган. Биринчи ҳолатда олдинги мисрадаги шодлик сўзига иккинчи 
мисрада иккита сўзни зид қўяди (ситам ва зорлик). Бу билан ҳам шеърнинг 
оҳангдорлиги ортади, ҳам таъсир кучи ўзгаради, ҳам шеърдаги ўйноқилик 
таъминланади.
Шунингдек, шоир биринчи мисрадаги сенга сўзига иккинчи мисрадаги 
менга сўзини зид қўяди ҳамда шеърнинг бадиийлиги, таъсир кучини ошириш 
учун кейинги мисрада сенга сўзига юклама қўшиб, сенга-ю тарзида берадики, 
шоирнинг бор ҳаяжонини ана шу юклама ифодалагандек бўлади. Бу тарзда 
қўллаш орқали адиб ўқувчини ўзига жалб қилади, ўқувчи ҳаяжонини 
кучайтиради. 

---

Паронимларни тўғри қўлламаслик натижасида ҳам хатоликлар келиб 
чиқади: Шаҳримизнинг нуфузи икки миллиондан ошди. Мазкур гапда нуфуз 
сўзи нотўғри қўлланган, ўрнига нуфус пароними қўлланиши керак эди. (нуфуз 
– обрў, нуфус – аҳоли). 
Турли сабабларга кўра қўлланиши чегараланган сўзларга эскирган ва 
янги сўзлар, шева, касб-ҳунарга оид сўзлар, атамалар, жаргонлар киради. 
Нутқда бу каби сўзлар ҳам муҳим услубий вазифалар бажаради. 
Архаизмлардан бадиий ёки оммабоп асарларда нутққа киноя, ҳажв руҳини 
киритиш учун фойдаланилса, тарихий сўзлардан ўтмиш воқелигини ифодалаш 
мақсадида қўлланилади. Шева сўзлари маҳаллий руҳни ифодалашда 
ишлатилса, атамалар илмий ва бадиий асарларда фан-техникага оид 
тушунчаларни ифодалаш учун ишлатилади, жаргонлар эса маълум тоифага 
мансуб кишилар нутқини бериш учун зарурдир. 
Нутқда ибора, тасвирий ифода ва мақоллар ҳам маълум услубий вазифа 
бажаради. Бир ёқадан бош чиқармоқ ибораси бадиий нутққа мансуб бўлса, 
бир жон, бир тан бўлмоқ ибораси умумнутққа хосдир. Ёзувчи ва шоирларимиз 
ҳам ибора ва мақоллар ижод қилишади: Ўликнинг ёғини, тирикнинг