Babayeva d. R

4.  Bolaning  har  bir yosh  bosqichida  nutqning  tovush  madani­

yatini tarbiyalash qanday amalgam oshiriladi?

89

---

8-9-§. 0 ‘rta yoshdagi bolalar nutqini o‘stirishning vazifalari, 

metodlari va vositalari 

Reja:

1.  О ‘rta yoshdagi bolalar nutqini о ‘stirish vazifalari.

2.  О ‘rta yoshdagi bolalar nutqini о ‘stirishning metodik masalalari.

3.  Mashg ‘ulotlaming tarbiyaviy va emotsional xususiyati.

Tayanch  tushunchalar: 

sonor tovushlar tempi,  ovoz kuchi,  into­

natsion  ifoda, fonematik eshitish,  tovush madaniyati,  niartikulatsiya 

apparati, zamon.

1. 

0 ‘rta yoshdagi bolalar nutqini o‘stirish vazifalari. 

Maktab­

gacha ta’lim yoshidagi bolalarga ta’lim-tarbiya berishda tevarak-atrof 

bilan  tanishtirish  va  nutqni  rivojlantirish  bo‘yicha  olib  boriladigan 

ishlar katta o‘rin egallaydi. Bu ishlar faqat mashg' ulotlardagina amal­

ga oshirilmasdan,  balki  bolalaming kundalik hayotida ham,  mehnat 

faoliyatida va o‘yin faoliyatida amalga oshiriladi ■

>  

bolaning o‘z qarindoshlari, qo‘shni tengdoshlari shaxsiga 

va faoliyatiga qiziqishini  qo‘llab-quwatlash,  birgalikdagi o‘yinlarda 

ularning dialogik nutqini yo‘lga qo‘yishga ko‘maklashish;

> 

turli muloqot vositalari, ya’ni so‘z, yuz ifodasi (imo-ishora) 

dan muayyan vaziyatni hisobga olgan holda tabaqalashtirilgan holda foy- 

dalanishni o‘rgatish;

> 

bolalaming  ertak va kichik hikoyalami  so‘zlab berishga 

qiziqishini qo‘llab-quvvatlash;

>  

bolani  «tovush»,  «so‘z»,  «gap»  atamalari  bilan tanishti­

rish kabilardan iborat.

0 ‘rta  guruhda  bolaning  narsa  (buyumlar)  to‘g‘risidagi  bilimlarini 

chuqurlashtirish bo‘yicha mukammal ish olib borish ko‘zda tutilgan. Bu 

guruh bolalarining  faol lug‘ati  narsalaming nomlarini,  qismlarini, ular­

ning sifatlarini va xususiyatlarini (rangi, shakli, uzunligi, tashqi ko‘rinishi 

va boshqalar) hamda fazo  va vaqtni bildiruvchi  so‘zlar hisobiga boyib 

boradi.  Bolalaming  o‘z  nutqlarida  umumlashtiruvchi  so‘zlami,  ya’ni 

kiyim-kechak,  oyoq  kiyim,  mebel,  idish-tovoqlar,  sabzavotlar,  meva-

90

---

lar, 

gullar, qushlar, hayvonlar va hokazolami ishlatishga o‘rgatiladi;  ta- 

nish buyumlami guruhlashga va ularni tasniflashga (idish tovoqlar, choy 

idishlar, ovqat suzadigan idishlar, oshxonada ishlatiladigan idishlar, oyoq 

kiyimlar, qishki va yozgi kiyimlar) o‘rgatiladi.

4-5  yoshli  bolalar jamiyat  hayotining  ayrim  hodisalari  bilan  ta- 

nishtiriladi,  kishilar  mehnati,  ulaming  kasblari,  mehnat  qurollari 

hamda ulaming o‘ziga xos xususiyatlari bilan tanishtirilib boriladi va 

buning natijasida ulaming  lug‘atlariga  mehnat  faoliyatining xususi- 

yatlarini,  ishchilar  (mehnatkashlar)  o‘rtasidagi  o‘zaro  munosabatla- 

rini bildimvchi so‘zlar kiritib boriladi.

0 ‘rta guruhda ona  shahriga,  qishlog'iga bo‘lgan qiziqish va mu- 

habbatni tarbiyalash davom ettiriladi.  Ulaming nutqida jamoat bino- 

larining  ncmlarini  bildiruvchi  so‘zlar  faollashtirib  boriladi:  pochta, 

maktab, do‘kon, kinoteatr va hokazolar,  faollashtirib boriladi hamda 

shahar  va  qishloqlami,  obodonlashtirish  bo‘yicha  olib  boriladigan 

mehnat faoliyatlarini bildimvchi  so'zlar hisobiga (yangi ko‘prik qu- 

rishyapti, siiahar bog‘i tashkil qilindi) lug‘atlari boyitib boriladi. Bola 

tilining  lug‘at  tarkibini  egallash  bilan  birga  uning  grammatik  quri- 

lishini ham egallay boshlaydi.

0 ‘rta guruh yoshdagi bola nutqi uchun quyidagi xususiyatlar xosdir: 

Bola besh yoshga yetganda uning faol lug‘ati boyib, munosabat doirasi 

kengayib,  oddiy  yoyiq  gaplardan  foydalana  boshlaydi.  So‘z  turkum- 

laridan otrn tez o‘zlashtiradi, vaqt, son shaxs kabi kategoriyalardan foy­

dalanadi,  sodda va murakkab jumlalar tuzadi. To'rt yoshli bolalar o‘z 

nutqlarida bog‘lovchilami  ishlata boshlaydilar,  otlami  ko‘plik,  birlik, 

bo‘lishli, bo‘lishsiz shakllarda va turli kelishiklarda to‘g‘ri ishlata oladi- 

gan bo‘ladilar. Otlardan so‘ng so‘z turkumlaridan fe’llami va sifatlami 

o‘zlashtira boshlaydilar.  Lekin yangi  o‘zlashtirilgan so‘zlami hamma 

vaqt ham yangi grammatik shaklda eslab qola olmaydi, yoyiq gapdan 

foydalangan vaqtda uning mazmuni va shaklini tekshirib ulgira olmay­

di.  Fe’llaming  zamonga  qarab  o‘zgarishini  (hozirgi,  o‘tgan va  kelasi 

zamon)  tezda  to‘g‘ri  o‘zlashtirib  ololmaydilar,  nutqlarida  fe’llaming 

zamon qo‘shimchalarini almashtirib yuboradilar. Ayrim bolalar nutqida 

gaplaridagi so‘zlar bir-biriga to‘g‘ri bog'lanmaydi, ayrim so‘z turkum- 

larini tushirib qoldiradilar.

91

---

To‘rt  yoshli  bolalami  so‘zlashuv  (dialog)  nutqiga  o‘rgatishda 

bolalarga  berilgan  savollarga  bitta-bittadan  javob  berishga,  jamoa 

bo‘lib  so‘zlashishga,  suhbatda  qatnashishga,  o‘rtog‘ining  javobini 

qunt bilan tinglashga va savollar berishga o‘rgatiladi. 0 ‘rta guruhda 

bog‘lanishli nutqni rivojlantirishda yangi vazifa, ya’ni hikoya qilish­

ga  о ‘rgatish kiritiladi.  4—5  yoshli  bolalami  buyumlami  tasvirlashga 

(o'yinchoqlami,  o‘simliklami,  kiyimlami),  ulaming  o‘ziga  xos  bel- 

gilarini  aytishga,  bolalarga  tanish  bo‘lgan  qisqa  ertaklami  (masa­

lan:  «Echki  bolalari  bilan»),  mashg'ulotlarda  birinchi  martda  o ‘qib 

berilgan  uncha  katta  bo‘lmagan  hikoyalami  qayta  hikoya  qilishga 

o‘rgatiladi.

4-5 yoshli bolalar nutqning tovush tomoni ayrim xususiyatlari bi­

lan  ajralib  turadi:  birinchi  xususiyati  shundan  iboratki,  ular boshqa 

kishilar nutqidagi  tovushlami  tez  idrok  etadilar,  ikkinchi  xususiyati 

esa tovush talaffuzidagi kamchiliklami sezish qobiliyati yetarli rivoj- 

lanmagan bo‘ladi va uchinchi xususiyati hali bolalarda artikulatsiya 

apparati yetarli darajada rivoj'anmagan bo‘ladi. Bu yoshdagi bolalar­

da nutq, tovush madaniyatini tarbiyalash asosan fonematik eshitishni 

va ona tilidagi hamma tovushlami to‘g‘ri talaffuz etishni  shakllanti- 

rishga qaratilgandir.

Nutqning  mazmundorligi,'  intonatsion  ifodaliligi,  ovoz  kuchi, 

tempi,  so‘zlarda urg‘ulami to‘g‘ri ishlatish, gapirganda to‘g‘ri nafas 

olish, va chiqarishni ham tarbiyalash zarur. Ayniqsa, hushtakli (s-z), 

shovqinli  (sh, j,  ch)  va  sonor tovushlami  (1,  r)  to‘g‘ri  talaffuz  etili- 

shiga alohida ahamiyat berish kerak.

0 ‘rta guruhda bolalaming badiiy adabiyotga bo‘lgan qiziqishi ri- 

vojlantirib boriladi. Ularga kitob o‘qib beriladi, hikoy qilinadi, kitob- 

dagi rasmlami ko‘rib chiqish, uni to‘g‘ri idrok qilish o‘rgatiladi. Tar­

biyachi bolalarga asar mazmunini tushunib olishiga, qahramonlaming 

xatti-harakatlarini baholay olishga yordam beradi, badiiy so‘z joziba- 

sini his  eta olish qobiliyatini tarbiyalaydi.  Bolalami qisqa she’rlami 

badiiy aytishga va xotirada saqlab qolishga (yod olishga) o‘rgatadi.