Babayeva d. R

metodik  jihatdan  muhim  g ‘oyani  ilgari  suradilar:  «Bolani 

nutqqa  o‘rgatish,  -  deb yozadi ular,  -  unga til  materiyasini  (nutq 

organlarini  mashq  qildirish)  til  belgilari,  leksik  va  grammatik 

belgilar  (intellektni  mashq  qildirish)  m a’nosini  tushunishni 

osonlashtirish, leksik va grammatik belgilar yordamida (ehtiros

31

---

va  tuyg‘ularni  mashq  qildirish)  borliqni  baholashni  ifodalash- 

ni  o ‘rgatish,  adabiyot  m e’yorlarini  eslashni  osonlashtirishga 

k o ‘mak berish demakdir».

Bola tomonidan nutqni o‘zlashtirishga asosli yondashuv bilan ke- 

lishgan holda biz shunga e’tiborimizni qaratdikki, qo‘llanma muallif- 

lari tez-tez «yordam berish»,  «mashq qildirish» va boshqa iboralami 

qo‘llaydilar-u, biroq qay tarzda yordam berish, mashq qildirish mum- 

kinligiga kam e’ibor qaratadilar.

Nutq o‘stirish bo‘yicha aniq maqsadga qaratilmagan mashqlar bo- 

lalaming bog‘lanishli nutqini o‘stirishga ijobiy ta’sir ko‘rsata olmas- 

ligi mumkindir.

Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish va ularga ona 

tilini  o‘rgatish  sohasidagi  psixologo-pedagogik  tadqiqotlami  tahlil 

qilish quyidagi xulof:alarga kelish imkonini beradi:

• 

Nutqni  rivojlantirish  -   bu  bolaning  individual  rivoj- 

lanishida  markaziy  o‘rinni  egallovchi  ijtimoiy-tarixiy  tajribani 

o‘zlashtirishiga oid o‘ta murakkab va ko‘p omilli jarayondir.

• 

Bu  stixiyali  jarayon  emas,  balki  pedagogik  rahbarlikni 

taklif qiluvchi ijodiy jarayondir.

• 

Bolaning nutqiy rivojlanish jarayonini  boshqaruvchi  pe­

dagog ushbu jarayoi? qonuniyatlari, mexanizmlari va uning turli yosh 

bosqichlaridagi xususiyatlarini bilishi, nutqiy rivojlanishning indivi­

dual xususiyatlarini ko‘ra bilishi va bolaning o‘ziga xos xususiyatla­

rini hisobga olgan holda uning nutqiga pedagogik ta’sir ko‘rsatishning 

eng samarali yo‘llarini tanlashi shart.

«Bola nutqini rivojlantirish» hodisasining o‘zini va uni boshqarish 

jarayonini  tahlil  qilish  maktabgacha  yoshdagi  bolalar nutqini  rivoj­

lantirish  sohasida ishlash uchun pedagoglar maxsus tayyorgarlikdan 

o‘tishlari zarur, degan xulosani keltirib chiqaradi.

Yetti yoshga kelib, bola odatda, nutqning barcha grammatik shakl- 

larini,  ya’ni:  otlami  turlash,  eng  ko‘p  qo'llaniladigan  fe’llami  tus- 

lashni bilishi lozim. Harakat belgisini (kenglik, vaqt, harakat obrazi) 

tavsiflash uchun ular ravishlardan foydalanadilar, buning uchun bola­

lar ularni so‘z birikmasi va gap qatorida qo‘llaydilar: tez yurdi, sekin 

gapirdi, chapga burildi va boshq.

32

---

Yetti  yoshli  bolalar nutqida  old  ko‘makchilar  ko‘pincha  nafaqat 

o‘z ma’nosida, balki chet ma’noda ham qo‘llaniladi.  Shunisi diqqat- 

ga sazovorki, old ko‘makchilar dastlab kenglik ma’nosi ko‘rsatkichi 

sifatida to‘rt-besh  yoshli  bolalar  nutqida  paydo  bo‘ladi  (uydan,  de- 

vordan  uzoqlashdi);  so‘ngra  besh-olti  yoshli  bolalar  ushbu  old 

ko'makchini  obyektiv  ma’no  ko‘rsatkichi  sifatida  ham  qo‘llaydilar 

(onamning sovg‘asi, dadamning xati) va faqat, keyinroq, yetti-sakkiz 

yoshlarga  kelib,  bola  sabab  ma’nosini  ifodalash  uchun  «dan»  old 

ko‘makchisidan foydalanishi mumkin (qo‘rqanidan qichqirib yubor­

di, og‘riqning zo‘ridan yig‘lab yubordi).

Yetti yoshga kelib,  odatda,  nutqning  sintaktik qatori  shakllanadi: 

bola oddiy gaplami, bir xil a’zoli gaplami to‘g‘ri tuzadi, bunda u birik- 

tiruvcbi, zidlovchi, ajratuvchi bog‘lovchilami qoilaydi; u o‘z nutqida 

qo‘shma gaplardan,  ko‘pincha esa turli  xil  sintaktik munosabatlami 

ifodalovchi  ergashgan  qo'shma  gaplardan  foydalanadi:  qo‘shimcha 

gaplar -  «Kamol nima ko'rganligimizni  so‘radi»;  maqsadli gaplar -  

«Biz oziq-ovqat xarid qilish uchun do‘konga ketayapmiz»; shartli gap­

lar -  «Agar yomg‘ir yog‘masa, biz sayr qilgani chiqamiz» va boshq.

0 ‘z taassurotlari haqida hikoya qilar ekan, olti yoshli bola ravon 

monologik nutq shaklidan foydalanishi lozim.

Aynan bir fikmi turli vositalar yordamida rasmiylashtirish maktabga 

tayyorlash guruhidagi bolalarda grammatik nutq ko‘nikmalarini shakl- 

lantirishga doir ishlaming asosiy turi bo‘lishi mumkin. Masalan, bola­

lar o‘yin-kulgi qilayotgan syujetli suratni tahlil qilishda qator gaplami 

tuzish  mumkin:  «Bolalar  quvonchdan  sakrab  yuborishdi»,  «Xursand 

bo‘lib, bolalar osmonga sakradilar»; «Bolalar sakrab yuborishdi, chun- 

ki ular xursand edilar». Aynan bir mavzuda turlicha gaplar tuzishga doir 

bunday  ishlar maktabgacha yoshdagi  bolalar  bitta  fikmi turlicha  ifo­

dalash imkonini  beradi.  Mashg‘ulotlarda tarbiyachi  ataylab bolalarga 

bir-birining o‘mini bosishi mumkin bo‘lgan gaplar tuzishni o‘rgatadi.

Aynan bir mavzuga oid gaplar variantlarini yaratish uchun didak­

tik o ‘yinlar, syujetli rasmlar, badiiy matnlardan foydalanish mumkin. 

Bitta fikmi  ifodalash  uchun  turlicha  gaplar tuzishga  oid  ishlar yetti 

yoshli  bolalarda  grammatik  to‘g‘ri  nutq  ko‘nikmalarini  shakllanti- 

rishda asosiy o‘rinni egallashi lozim.

33

---

Bu  yoshdagi  bolalarga  nutqda  sifatdoshlami  qo‘llashni  o‘rgatish 

ular  nutqini  rivojlantirishga  doir  ishlaming  ikkinchi  yo‘nalishi 

bo‘lishi mumkin.

Bolalar nutqiga sifatdosh  shakllami kiritish uchun bolalar,  katta­

lar, hayvonlar, qushlaming turli harakatlarini tasvirlovchi suratlardan 

foydalanish  mumkin  (o‘qiyotgan bola,  raqs  tushayotgan  qiz,  yugu- 

rayotgan quyon va h.k.).

Bolalar surat  asosida  gap  tuzadilar:  «Bola o‘qiyapti».  Tarbiyachi 

o‘qiyotgan bola so‘z birikmasini tuzishga yordam beradi. Tarbiyachi 

so‘z  birikmasidagi  sifatdoshni  aytadi,  so‘ngra  bolalardan  so‘raydi: 

«Qaysi bola?» -  « 0 ‘qiyotgan bola».

M ashg‘ulot uchun eng k o ‘p qo‘llaniladigan fe’llarni olish va 

ulardan  hozirgi  zamondagi  haqiqiy  sifatdoshlami  hosil  qilish 

darkor.  Bolalarga  hech  qanday  atamalar  m a’lum  qilinmasligi 

kerak,  bunda ulam ing  ayrim  sifatdoshlami  esda  saqlab  qolish- 

lari  va zarur b o ‘lganda ulam i  o ‘z nutqiga  qo‘sha olishlari juda 

muhimdir.

Bolalarning  sifatdoshlami  qo‘llashlariga  oid  ishlar  tabiatni  ku­

zatish  chog‘ida,  rasm  chizish  mashg‘ulotlarida,  badiiy  adabiyotni 

о‘qish jarayonida  o‘tkazilishi  mumkin.  Bunda  quyidagi  usullardan 

foydalanish mumkin:

1. 

Predmetni,  uning  belgilarini  ko‘rsatish  va  nomini  aytishni 

ulaming mohiyatini ochib beradigan izohlar bilan birgalikda amalga 

oshirish lozim.  Masalan, tushayotgan barg so‘z birikmasida -  bu tu­

shayotgan bargdir. Bolalarga tanishtiriladigan sifatdoshlami yaxshisi, 

oldin alohida-alohida, keyin jo ‘r bo‘lib aytgan ma’qul.

2. 

Muayyan so‘zning hosil bo‘lishini tushuntirib berish: «chiza- 

yotgan»  so‘zi  chizmoq  so‘zidan,  «raqsga tushayotgan»  so‘zi  raqsga 

tushmoq so‘zidan hosil bo‘lganligini aytish lozim.

3. 

Sifatdoshga savollar qo‘yish:  «Dala qanday, sarg‘ayaptimi?»

-  «Sarg‘ayapti».

4. 

Ot va sifatdoshdan iborat bo‘lgan so‘z birikmasi asosida gap 

tuzish:  «sarg‘ayayotgan barglar -  olmaning  sarg‘ayayotgan  barglari 

ko‘rinib  turibdi»,  «varillayotgan  samolyot -  varillayotgan  samolyot 

shahar ustidan uchib o‘tdi» va h.k.