Б. Туйчибоев, Б. Хдсанов узбек диалектологияси



Download 2,57 Mb.
Pdf ko'rish
bet26/36
Sana23.02.2022
Hajmi2,57 Mb.
#145945
1   ...   22   23   24   25   26   27   28   29   ...   36
Bog'liq
Bosim Toychiboyev, Boriboy Hasanov. Ozbek dialektologiyasi

Фаргона шсвасида
Ундош товуш билан 
тугаган сузга
-дъ /-тъ
-гэ//-кэ//-ца.
-дэ //-тэ.
-дэн// -тэн
Карши шевасида
Ундош товуш билан
тугаган сузга
Бош кел.
К,аратк,ич тушум кел. -нь 
Жуналиш, Урин-пайт кел. -гэ 
Чикиш кел. -дан
-нь // -дъ /-тъ 
-гэ//-кэ//-%а. 
-дан// -тан //-ман.
Ша\ар шеваларида кдратк,ич келишиги кушимчаси адабий тилдан 
фарк,пи равишда узакнинг табиатига крраб -нъ // -дъ /-тъ шаклида 
Кулланилади. Масалан: цэрэсънъ курсетмэй кетть (Тошкент), съзнъ 
езъйъзге мунасъп (Анд). Улардъ уч 
орль
бар (Андижон) пъчацть сапъ 
(Фаргона).
Айрим ша\ар шеваларида к,аратк,ич-тушум келишик кушимчаси — 
нъ // -дъ /-тъ. Масалан. Сен бэшъйнъ тэртэсэн (Андижон). Эйнъ дэгыгь 
Элъп келэсэн (Наманган), бзъйздъ тутьнг (Андижон).
Тошкент шевасида узакнинг к,андай ундош билан тугашига к,араб 
тушум келишиги кушимчаси узгаради: цэппъ, токкъ, тутгь, тожжъ, 
кеззъ, коллъ, съммъ, темирръ, мъссъ, мъххъ, ашшъ, чэччъ, оадъ, т у т »  
каби.
Ша\ар шеваларида жуналиш келишиги кушимчаси \ам турли 
шаклда кулланилади. Масалан Тошкент, Фаргона шеваларида — ге 
(уйгэ-уйгэ), -кэ (эткэ), -кэ (боедэ).
www.ziyouz.com kutubxonasi


Самарканд-Бухоро, Кашкадарё вилоят шеваларида жуналиш 
келишиги кушимчаси урин-пайт келишиги цушимчасига мос келади: 
езънгга 
йок- 
аламга 
йук (узингда йук, оламда йук).
Ша\ар шеваларида урин-пайт келишиги курсаткичи \ам куп 
вариантлидир. Масалан: Тошкент, Фаргона шевасида 
-да 
(баледа), - 
та 
(оттэ).
Самарканд —Бухоро шеваларида урин-пайт келишиги жуналиш 
келишиги билан алмашади. Масалан, бу эдамлар санъ элдънгга нъма 
къладъ? (бу одамлар сенинг олдингда нима к,илади). Ман уйга едъм 
(мен уйда эдим). Баччала мактабга оцуйдъ (болалар мактабда укийди). 
Мактап шу кыилзкда (мактаб шу кишлокда).
К,арши шевасида урин-пайт келишиги жуналиш келишиги 
маъносида кулланилади. Бу къшъ Бухарэйа йашайдъ (Бу киши Бухорода 
яшайди).
Чик,иш келишиги курсаткичи ша\ар шеваларида узакнинг кайси 
товуш билан тугашига боглик,. Масалан.
-дан // -тан 
(Тошкент. йердан, 
дэрэхтэн), -дан// 
—дан 
//— тан 
//-тан 
(Фаргона. крлдан, кеприктэн), 
-дан // -тан /л -нан. (К^арши.баладан, каламнан).
Шахе
Унли билан тугаган узакка
Ундош билан тугаган узакка
I
Бирлик
Куплик
Бирлик
КУплик

-вуз// -уз 
-вузэ//-вза
-ъм
-увуз// -у:з// 
-уз// -увуз// 
-увузэ//-зэ// 
-уза
II
-нг(>й)
-йъз// ъз 
-йлэ
-ънг(>ъй)
-ъйъз//-йъ:з//
-ъз//-ъйла
111
-съ
-съ

-ъ, лугъ// 
-лувъ
Эгалик курсаткичлари \ам ша\ар шеваларида узаро фарк/шнади. 
Чунончи, Тошкент гуру\ шеваларида эгалик кушимчалари куйидаги 
куринишга эга.
Лащада эгалик курсаткичи нафакат отга, балки сифатдошга \ам 
кушилади: йъйарънъ йеп, ъчарънъ ъчъп — еярини еб, ичарини ичиб.

шахе куплик -(у) вуз кушимчаси -миз, -имиз кушимчасидан 
лаблашиш натижасида келиб чиедан: даламъз >далавуз, уйъмъз > 
уйувуз >уйу:з киёсланг: келдъмъз >келдувуз > келду:з > келдуз.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Худци шундай \олат нг товушининг й ундошига утиши натижасида
II шахе куплигида — (ъ) нгъз нинг -ъйъз куринишига утишида \ам 
кузга ташланади: атангьз > атэйъз; козънгьз > квзъ:з > квзъз.киёсланг: 
бердънгьз > бардъйъз > бэрдъ:з > бердъз.
Ласкала 
сузга 
эгалик кушимчаси 
цушилганда баъзан узакда фонетик 
узгариш содир булади. Жумладан ъ тушади: 
кэрън > к/)ннъ > к,>ннънг

к>ннм; койън 

к,ойън, цойнън, койнъм 
(Тошкснт).
у тушади: 
бурун 

буннъ, бунньц, буннъм 
(Тошкент).
в 
тушади: 
ше\ер > шо\рь, ша\ръц, шетфъм 
(Тошкент).
К> г 
\одисаси юз беради: 
ортек, > ортогьм, ортэгьн, ортагь.
к> г 
\одисаси юз беради: 
е л а к > е л а г ъ , е л э г ь н , е л вгьм
Тошкент тип шеваларда эгалик курсаткичи куплик цушимчасидан 
аввал кушилиши \ам мумкин: к,иёсланг: 
узъмъйле, бегьйле 
(Тошкент), 
узумлеръц, бегларъц 
(Фаргона). Ла\жада абстракт эгалик курсаткичи 
\ам 
(-нъкъ 
/
/-дъкъ/

-тькъ) 
мавжуд булиб, у к,аратк,ич келишиги 
ынг, 
-инг 
-кушимчасига -ки суз ясовчи кушимчасининг куш илиш и 
натижасида \осил булган: 
м енъкъ, с а н ъ к ъ , бъздъкъ, б эш ш ъ к ъ , 
темърръкъ.
Ла^жада куплик морфологик ва синтактик усул билан \осил 
цилинади.
Узбек 
адабий тидидаги — 
лар 
куплик курсаткичининг ла\жада турли 
шакли мавжуд: 
-лар 
(Андижон к,ъзлар), 
-лар 
(Андижон. гуллер), 
-ла 
(Тошкент эдэмлэ), 
-эр 
(парк.бъзэр), 
-а 
(Тошкент. бъзэ).
Тошкент гуру* шеваларда шахе олмошларининг I ва II шахе куплик 
кушимчаси хилма-хилликка эга: 
съзла// съла сълар 

съзле 
(сълэ) 
боръаде 
(Жиззах) 
сълардъ към чацърдъ.
Куплик аффикси феълга 
кушилади: дарйагаташ атмецлар батар 
кетер (Паркент) Тошкент шевасида мазкур кушимча цушма феълнинг 
-иб равишдошли асосий цисмига кушилади: цуръбле кесеън <куръблер 
кътсън. Тошкент шевасида I шахе купликда - мъз > - вуз, II шахе 
купликда —з кушилади: кордъмъз > кердувуз > керду:з; бердъз.
Тошкент шевасида -луг кушимчаси эгалик курсаткичи билан 
биргаликда келиб куплик ва э^урмат маъносини ифодалайди: езлугь 
(Фаргона)- езларъ, койлугьнъ бакъшваттъ (Тошкент)- цуйларини 
бокишяпти.
Тошкент шевасида кавм-^ариндошликни ифодаловчи сузларга 
Кушилиб, I ва II шахе эгалик кушимчалари билан биргаликда хурмат
www.ziyouz.com kutubxonasi


маъносини ифодалайди: айъмла, бувъмла; айъйла (< эйънлэ), бувъйла 
(< бувъцла).
Купликни ифодалаш учун юкрридаги хдпатда эгалик билан куплик 
кушимчаси орасига гь шаклини кушиб, киёсланг: бувамла, бувайла 
бувамгъла, бувангьла, хеламла, халайла=халамгьлэ, хэлангъла; апамла 
алайла = апамгьлв, апангъла; акамла, акайла=ака йл а, акамгьла, 
аканъла; тагамла, тагамгьла, тагангьла.
Узбек тилининг корлук ла\жасида кушимчалар кушилиши 
(аффиксация) ва с^зларнинг узаро бирикиши (композиция) асосида
суз ясалиш мучимдир.
- а кушимчаси: а) от ва сифатдан феъл ясайди: й а ш +а (Андижон, 
Фаргона) ойна, кьйна (Тошкент), б) феъл негизидан равишдош \осил 
к;илади: кера-туръп (Андижон)//кера туръп (Тошкент).
-эй кушимчаси: а) сифат ва равишдан феъл ясайди: эзэй (Тошкент) 
// озэй (Фаргона, Андижон). б) сифат ва отдан от \осил килади: 
хэмай (Тошкент) // хамак (Фаргона, Андижон).
- екъ отдан сифат ясайди: э:зэкъ (Тошкент). йузаки (Андижон).
- элэ сондан жамловчи сон ясайди: тераласъ (Андижон, Фаргона).
- эган феъл негизидан сифат ясайди: сузэган, капэган (Тошкент), 
суза\ан (Андижон).
- ай (ай): копай, кемэй. (Бухоро).
- ба, -ба - сифат ясайди: бакувват, бама:нъ (Бухоро), бесавлэт, 
бадавлат (Тошкент).
- банд: хунаРбанд (Бухоро).
- бе - отдан сифат ва равиш ясайди: бевапа (Андижон), бесавър
(Тошкент).
- баз отдан от ясайди: кафтарбэз (Бухоро).
- бан отдан от ясайди: сарайбэн, дарбазабэн (Бухоро).
- баф от ясайди: гьламбэф (Бухоро)-гилам тукувчи.
- ван: мс\ръван (Андижон).
- ваз: дэрвэз (Тошкент).
- ван: турэвэн (Тошкент)- турэзбан, дарвазван (Бухоро)-дарвэзабэн, 
айалван (Тошкент)- аёлманд.
- ват: кетвэтть (Тошкент).
- гар отдан от ясайди: савдагар (Андижон)//савдагар (Тошкент) 
савънгар (Тошкент).
www.ziyouz.com kutubxonasi


- гэчэ сон ва равишдан равиш \осил к,илади: ертагача, йузгече 
(Тошкент).
- гачайън: кечкэчэйън, caFdT бешквчайън (Тошкент).
- гачен: ертагачан, йузгэчвн (Тошкент).
- гачавур: ертегдчавур (Фаргона).
- rap: заргар, мъсгар (Бухоро).
- гьр: фсълдам сифат ясайди: сезгър (Андижон, Тошкент).
- гар: отдан от ясайди: дурадгар (Тошкент).
- гу (н)дэй феъл негизидан равиш ясайди: елг> (н)дай (Тошкент).
- дай: йугърдэй (Тошкент). Сандэй (Тошкент).
- декам: рэстэкам (Тошкент).
- дар: накшдар (Андижон).
- даш: йолдаш (Андижон).
- дъган \озирги — келаси замон сифатдоши ясайди: кетадъгвн 
(Тошкент, Андижон), угузда:-даган: гелдаган, барадаген.
- дан: а) отдан от ясайди: галладен (Андижон), съйа: дан (Тошкент)- 
галладон, сиёхдон; б) отдан сифат ясайди: бълъмден (Тошкент).
- дар: отдан сифат ясайди: пулдар (Тошкент), декандер (Бухоро).
- дек: а) феъддан от ясайди: кундек (<кундэ:) (Тошкент), б) 
K ÿp - 
сатиш олмошдан равиш ясайди: бундак//мулдак (> мундэ:) (Тошкент).
- доз: отдан от ясайди: топпъдоз (Тошкент), зардоз (Бухоро).
- ъ: а) отдан феъл ясайди: бэйъ (Андижон, Тошкент), б) исмдан 
сифат ясайди: бузуцъ (Тошкент).
- ък. Фсълдан сифат ва от ясайди: тешък, элък (Андижон), киёсланг: 
К.ИПЧОК, ла\жасида касик, сынык-
- ълдек товушга так/шд сузлардан от ва сифат х,осил к,илади: 
шэк,ълдек, (>шэкълдэк) (Тошкент).
- ълла. Товушга такпид сузлардан феъл ясайди: възълла (Тошкент, 
Андижон).
- ъм феълдан от ясайди: теръм, оръм, къйъм (Тошкент).
- ъндь феълдан от ясайди: кьръндъ (Тошкент, Бухоро).
- ъп феъл негизидан утган замон равишдошини ясайди: чертил 
(Андижон), корил (Тошкент), киёсланг: кипчок ла^жасида copan, 
чьлып, суйунуп (суйинип).
- ъш а) феълдан ^аракат номи ясайди: ок>ш (Тошкент).
- ъчъш (Андижон) киёсланг: ÿFy3 ла\жасида -мак //-мак:
www.ziyouz.com kutubxonasi


- ок,ымак, галмак. б) феълнинг биргалик нисбатини шакллантиради: 
йувъш (Андижон).
- ъш (Тошкент) в) сифатнинг озайтирма шаклини ясайди: кекъш 
(Андижон, Фаргона), кекъш (Тошкент).
- ь: бузуць (Андижон, Фаргона), кьшлакь.
- ылдак,: шакылдак (Андижон).
- й: курай (Тошкент)- курак.
- йэп \озирги замон феълини \осил килади: ъшлэйэпть. Тошкент 
ла^жасида в а т т ы ъ ш л э в а т т ь ки п чок ла\жасида —жатыр// 
йатыр:баражатир, чыгайатыр.
- кэн феъл негизидан утган замон сифатдошини шакллантиради: 
кечъккан, кеткан (Тошкент).
- кенчэ: кечъкканчэ, кетканча (Тошкент).
- кача: кечкача, учкача (Тошкент).
- качан: учкачан (Тошкент).
- качзвур: кечкач)вур (Фаргона).
- каш: отдан от ясайди: йуккэш (Фаргона, Андижон), чъзмэкэш 
(Тошкент).
- каш: сураткаш, пъллакаш (Бухоро).
- мак: кекмак (Фаргона, Андижон).
- мэн, -ман: сифатдошдан от ва сифат ясайди: \унарман (Тошкент), 
бълэрман(Андижон, Фаргона), бълермен (Тошкент)йъйар-мэн- ьчарман 
(Тошкент).
- мэцчъ истак маъносини ифодаловчи феъл ясайди: кемакчъ 
(Тош кент) кипчок ла\жасида - макчин// -макчын//-махчын: 
кэмакчин, айтмакчын// айтмахчын.
- ап: цълапту (Бухоро), кьваггь (Тошкент)- ватгь.
- ут: келуттъ (Наманган).
- хуш — отдан сифат ясайди: хушбъчъм (Тошкент).
Кррлук ла\жасида юкоридаги цушимчалар с^з ва шакл ясаганидек, 
бундан бошка жуда куп кушимчалар \ам шу маънода кулланилади.
Корлукла^касида сузлар синтактик усул билан \ам \осил килинади. 
Масалан: кара йалак, (Фаргона), (Тошкент чурурчур), патма чъмчък 
(Андижон), (Тошкент жъблажъбзн), бъзаваш (Тошкент)-бузок боши, 
учэ:вашъ (Фаргона)-ошхона ва бошкалар.
www.ziyouz.com kutubxonasi


1. Кррлук, ла^жасидаги келишик курсаткичларини шар\ланг (категория — 
анализ).
2. Кррлуц ла\жасидаги келишик курсаткичларининг бошк,а ла\жаларга 
муносабатини белгиланг (категория — анализ).
3. Ла^жадаги келишик курсаткичларининг адабий тилга муносабатини бел­
гиланг (категория — анализ).
4. Корлук ла^жасидаги эгалик курсаткичларини изо\ланг (категория — 
анализ).
5.
Кррлуц ла\жасидаги эгалик курсаткичларининг бошца ла^жаларга му­
носабатини белгиланг (категория — анализ).
6. Ла\жадаги эгалик курсаткичларининг адабий тилга муносабатини бел­
гиланг (категория — анализ).
7. К,орлук ла\жасидаги куплик курсаткичларини шархданг (категория — 
анализ).
8. Кррлук ла\жасидаги куплик курсаткичларининг бошк^ ла^жаларга му­
носабатини белгиланг (категория — анализ).
9.
Ла^жадаги куплик курсаткичларининг адабий тилга муносабатини бел­
гиланг (категория — анализ).
10. Кррлук.ла^касидаги суз ясовчи к$шимчаларни матндан ажратиб шар\- 
ланг (категория — анализ).
11. Корлукла\жасидаги шакл ясовчи цушимчаларни матндан ажратиб изо\- 
ланг (категория — анализ).
12. Кррлук, ла\жасидаги суз ясовчи цушимчаларнинг бошца ла\жаларга 
муносабатини белгиланг (категория — анализ).
13.
Ла\жадаги суз ясовчи кушимчаларнинг адабий тилга муносабатини 
белгиланг (категория — анализ).
14. Кррлук, ла^жасидаги шакл ясовчи кУшимчаларнинг бошк,а ла^жаларга 
муносабатини белгиланг (категория — анализ).
15.
К,орлук, ла)^жасидаги шакл ясовчи кУшимчаларнинг адабий тилга му­
носабатини белгиланг (категория — анализ).
Талабалар учун мустакил иш топшириклари:
1. Кррлук, ла^жасида турли со\аларга оид юзта ерз ёзиш.Уларнинг адабий 
тилда кулланиш, кулланмаслик холатини белгилаш.Сузларнинг маънолари- 
ни изо\лаш.
2. Корлуц ла^асига дойр йигирмата мацол, йигирмата ибора ёзиб келиш. 
Уларнинг адабий тилдаги шаклдошларини топиб шар\лаш.
3. Корлук, ла\жасига хос битга эртакни транскрипнияда ёзиш.
Фойдаланиш учун адабиётлар
1. 

Download 2,57 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   22   23   24   25   26   27   28   29   ...   36




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish