Б. Туйчибоев, Б. Хдсанов узбек диалектологияси


Туркий катлам: Баш, йурэк, бър



Download 2,57 Mb.
Pdf ko'rish
bet25/36
Sana23.02.2022
Hajmi2,57 Mb.
#145945
1   ...   21   22   23   24   25   26   27   28   ...   36
Bog'liq
Bosim Toychiboyev, Boriboy Hasanov. Ozbek dialektologiyasi

Туркий катлам: Баш, йурэк, бър, бор (Тошкент Андижон), ман 
(Тошкент), мен (Андижон). Угьл (Тошкент), 
01
ул (Фаргона, Андижон), 
уча (Тошкент), очак (Фаргона), упкэ (Тошкент), епка (Фаргона) ура 
(Тошкент), орак (Фаргона), урдай (Тошкент), ердак (Фаргона), чач 
(Тошкент), чач // чэч (Фаргона, Андижон), сър (Тошкент, Фаргона), 
саман (Тош кент), саман (Андижон), чъчцан (Тошкент), чъчцан 
(Андижон), тълай (Тошкент), тара (Тошкент), тарак (Фаргона), тузлу 
(Тошкент), узъм (Тошкент), узум (Фаргона), какра (Тошкент), чурурчу 
(Тошкент), чьрьрчьк (Фаргона), съгьр // съйър (Тошкент, Фаргона), 
сумей (Т о ш кен т), шумэк (Фаргона), чушай (Тош кент), тошак 
(Ф ар го н а), кулэ (Тош кент), кулак (Фаргона Андижон), 
куду 
(Тошкент), кудуг (Фаргона), царъш (Тошкент), пъч^ (Тошкент), пъчак 
(Фаргона), эру (Тошкент), арък (Фаргона), бешув (Тошкент), бешък 
(Фаргона), бута (Тошкент), бутац //путак (Фаргона), балчу // балчуг 
(Тошкент), к^пка (Тошкент), капкан (Фаргона), елмэ (Тошкент, 
Фаргона), амач// амаш (Тошкент, Фаргона), айа, (Тошкент), айак 
(Фаргона), агьз (Тошкент, Фаргона), етув // утув (Тошкент), енггай 
(Тошкент), ъйэк (Фаргона), къгъз // къйъз (Тошкент, Фаргона), къпрай 
(Тошкент), кърпък (Фаргона), мршк (М К . I, 443), калалай (Тошкент), 
капалэк (Фаргона), кэпаП (М К .1 , 149), ъсърур (Тошкент), 1ср1к 
(М К . 1.125), жър (Тошкент), .¡¡р (М К.1.313), букър (Тошкент), букръ
www.ziyouz.com kutubxonasi


(Фаргона), букр1 (М К. 1.366), бута (Тошкент), бутац (Фаргона), бута* 
// бутак ( М К .1.358), бълай (Тош кент), бълак (Фаргона), бм ак 
(М К ,1.366), чучув (Тошкент), сучк (М К , 1.382), уйалдъ (Тошкент), 
уйатть (Фаргона), уй аттМ М К Л , 222), уннъцтъ (Тошкент), унуцт

(М К .1.223), екть (Тошкент, Фаргона), экд1 (М К.1. 180), ъшландъ 
(Тошкент), ¡шлалд1 (М К . 1.290), йэ:ладъ // йыладъ // йъгладъ 
(Тошкент), iFлagl(M K , 1, 283), баръш-кельт (Тошкент), калш-барйи 
(М К .1 , 351), ънондъм (Тошкент), Шандгм (М К , I, 213), ъстэдъ 
(Фаргона), ¡стадл//1ртад1 (М К , 1, 270), элкъмэк,) (Тошкент), алкйЦД) 
(М К.1.240).
Табиийки, ла\жадаги узаро ёки ёдгорликлар билан юз берган 
гафовутлар сузларда фонетик узгаришлар, фонетик жараёнлар билан 
купрок, боглик;. Баъзан сузлардаги семантик маъно муносабати \ам 
узаро тафовутни юзага келтирган.
Узлашган катлам: Узлашган к,атлам нафакат адабий тилда, балки 
ла^жаларда >^ам анчагина булиб, баъзан уларни аник, кдйси к,атламга 
тегишлилигини аник^паш \ам к,ийин. Хозирги узбек адабий тили ва 
ша\ар гуру^ шеваларда шундай узлашган сузлар мавжудки, улар худди 
уз катламидай булиб кетган. Масалан, мал (Тошкент, Фаргона), адабий 
имлода мол (арабча), мъхнэт (Тош кент) адабий имлода ме\нат 
(арабча), ¡эм (Тошкент), гам (Фаргона) (арабча), зэръл (Тошкент) 
адабий имлода зарур (арабча), эзъз (Тошкент, Фаргона), адабий имлода 
азиз (арабча), ънагам (Тошкент), адабий имлода инъом (арабча), жувоп 
(Тошкент, Фаргона) адабий имлода жавоб (арабча), цъмат (Тошкент), 
адабий имлода киммат (арабча), нэхт (Тошкент), адабий имлода накд 
(арабча), умър (Тошкент) адабий имлода умр (арабча), ма:лум 
(Тошкент), адабий имлода маълум (арабча), хавар (Тошкент), адабий 
имлода хабар (арабча), ^айвэн (Тошкент), адабий имлода \айвон 
(арабча), дарах (Тошкент), дарак // дарах (Андижон, Фаргона), адабий 
имлода дарахт (тожикча), лэдэн-нэдэн (Тошкент, Фаргона), адабий 
имлода нодон (тожикча), тез (Тошкент, Андижон, Фаргона). Адабий 
имлода тез (тожикча), бечара (Тошкент), адабий имлода бечора 
(тожикча), дарйа (Тошкент), дайра (Андижон). Адабий имлода дарё 
(тожикча), ша*ар // шаар// ша:р (Тошкент), адабий имлода ша^ар 
(тожикча), дос (Тошкент), адабий имлода дуст (тожикча), нэрх 
(Тошкент), нах (Андижон). Адабий имлода нарх (тожикча), гош 
(Тошкент), адабий имлода гушт (тожикча), майдон (Тошкент) адабий 
имлода майдон (тожикча), базар (Тошкент), базар (Андижон). Адабий
www.ziyouz.com kutubxonasi


имлода базор (тожикча), декэн (Тошкент), декан (Андижон). Адабий 
имлода дукон (тожикча), чъре (Тошкент), чърац (Андижон), адабий 
имлода чирок, (тожикча), шегут (Тошкент), адабий имлода шогирд 
(тожикча).
Араб тилидан узлашган сузлар шева вакиллари нуткдда худди 
узбекчадек сингиб кетган. Масалан: м ъхнатчъ (Тош кент) 
(<ар.ме\нат+узб-чи), дэвлетлъ (<ар.давлат+узб-ли), гайратлъ 
(<ар.райрат+узб-ли), хецсъз (<ар.\эк+узб.-сиз), ъхтъйатлъй 
(<ар.э\тиёт+узб-лик), разълъй (<ар. Рози+узб.-лик), ма:мурчълъй 
(ар.маъмур+узб-лик), ш эхэпчэ (<ар ша\об+узб-ча), \азирги (ар 
\озир+узб-ги), энъклаш(<ар.аник1+узб-лаш), тэрбъйале (<ар.тарбия+ 
узб.-ла) ва бошк,алар.
Ла?джада араб сузлари узагига тожикча кушимчалар ёки арабча ва 
тожикча аралаш кушимчалар кушилган сузлар \ам учрайди. Масалан: 
бетэкат (Тошкент) (< тож. Бе-+ ар.токат), бепа^ъм (< тож.бе- 
+ар.фа\м), бэлагэрдэн (< ар.+тож.), васъйетнеме (< ар+ тож), 
къвлэгай (< ар+ тож), аслзэдэ (< ар+ тож), кэвъшдуз (< ар+ тож) ва 
бошкдпар.
Узбек халк,и билан тожик халк.и жуда узок вактдан буён як,ин 
муносабатда булганлиги сабабли узбек тилига тожик тилидан жуда 
куп сузлар узлашган. Ша^ар гуру\ шеваларда исм гуру\ида ва равиш 
туркумида арабча сузлар анчагина.Масалан: Тошкент шевасида авэз 
(адабий имлода овоз), айнэ (адабий имлода ойна), ага: (адабий имлода 
ого\), арам (адабий имлода ором), эрзъ (адабий имлода орзу), эптев 
(адабий имлода офтоб), баянам (адабий имлода бадном), бэттар 
(имлода баггар), базъм (имлода базм), банда (имлода банда), бангь 
(имлода банги), бай (имлода барг), бъйавон (имлода биёбон), бегана 
(имлода бегона), бемар (имлода бемор), бечара (имлода бечора), 
келендер (имлода каландар), дарамат (имлода даромад), даш (имлода 
дашт), андаза (имлода андоза), андъша (имлода андиша), арман 
(имлода армон), за (имлода 
зор
), забардас (имлода забардаст), нарван 
(имлода нарвон), каптер (имлода каптар), гарден (имлода гардон), 
гьйе (имлода гиё\), гав\ер (имлода гав^ар), ларзе (имлода ларза), 
назанън (имлода нозанин), нзвруз (имлода навруз), пайандаз (имлода 
поёндоз), пайман (имлода паймон), равен (имлода равон), равшан 
(имлода равшан), ташне (имлода ташна) ва бошкдлар.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Тожик тилидан узлашган сузлардан баъзилари айрим сузларнинг 
>^осил булишига асос сифатида \ам хизмат к,илади. Масалан, дутэрчъ 
(< тож.дутор+узб-чи), рэ^барлъй (тож.ра\бар+узб.-лик), хурсэнчълъй 
(< тож.хурсанд+узб-чилик), еврэль (<тож.обру +узб-ли), пэслвшъп 
(<тож.паст+узб-ла+ш+иб), дэрвхсъз (<тож. дарахт +узб-сиз) ва 
бошкдпар.
Шевалар бир-бири билан нафак;ат фонетик, морфологик, балки 
лексик жи\атидан \ам баъзан фарк/шнади. К,иёсланг:
Тошкент
Самарканд
Фаргона
шевасида:
шевасида:
шевасида:
ЧЭК.ЭЛЭ:
чакалок,
бувэк
муч(ъ)чэ
мусъча
МЪСЪ0ЧЭ
кукрнджухоръ
сарджуваръ
ок, жуг
0
ръ
гэръмдэръ
калампур
к^алампър
дэвуччэ
довучча
рорэ
К.0ЛЭМЧ0
кдпамча
чъкалдек
эрръмча:
аррунчак
\ейунчек
духэба
бахмал
бэр^ът
уп>р
угур
келъ
Г0Ш0НГ0
ЧЪМЪЛЛЪК
чъмълдъц
аркрн
аркон Ц  аргамчън
аргамчъ
загьзрэн
алашэцшэк,
\0KK0 // ЭЛ0КК0
тув©:
кап^ак
к.апцак
ергумч
0
й
тэртанак
ерманчък
чепчэй
матал
ерток
чекей
Ж0К,
жар
йелъй
эстьнча
йенгъч©
нарвэн
нэрбэн
шатъ
чумалъ
морча
чумэлък
эгъз
фалла
П0ЛЛ0
Назорат топшириклари
1. Лащ анинглексик хусусиятлари ^к,ида фикр билдиришга \аракат дилинг 
(категория — идрок).
2. Кавм-^ариндошлик атамаларини уз шевангиз ва адабий тил билан к,исс- 
лаб шарутанг (категория — идрок).
www.ziyouz.com kutubxonasi


3. Касб-^унар лексикасини уз шсвангиз ва адабий тил билан киёсан изо\- 
ланг (категория — идрок).
4. Ла\жадаги уз к,атламни изохланг. Уларнинг баъзиларини мумтоз тили- 
миз билан кдоёсланг (категория — илрок).
5. Узлашган котлам \акида фикр билдиринг. Узлашиш сабабини тушунти- 
ришга \аракат цилинг (категория — идрок).
6. Ла^жага узлашган арабча сузларни адабий тил билан к,иёслаб изохланг 
(категория — идрок).
7. Тожик тилидан узлашган сузларни адабий тил билан к,иёсан шар\панг 
(категория — идрок).
8. Арабча + Узбекча крлипини крндай изо\паган булардингиз (катего­
рия — идрок)?
9. Тожикча + Узбскча крлипии шар\ланг (категория — идрок).
10. Ла\жа лексикасидаги шевалараро фарк,ни курсатишга \аракат кили б 
куринг.Уларни адабий тил ва уз шевангиз билан циёсланг (категория — ил­
рок).
3-савол буйича уцитувчи мацсади: Ла^жанинг морфологик 
хусусиятини и зо ^ аш морфологик жи\атдан ла*жа ва адабий тил 
муносабатини белгилаш.
ЗЛ. Ла^жанинг келишиклар курсаткичини шар\лайди.
3.2. Эгалик курсаткичларининг узига хослигини изо\лайди.
3.3. Куплик курсаткичларини ёритади.
3.4. Ла\жада суз ясалиши масаласини тавсифлайди.
3-асосий саволнинг баёни:
Кррлук, лах,жаси келишиклар категорияси жи\атидан узбек адабий 
тилидан фарк^анади. Агар узбек адабий тилида 6 та келишик мавжуд 
булса, мазкур ла^жада турт ёки бешта.
ИДЕНТИВ УКУВ МАКСАДЛАРИ
Тошкент шевасила
Унли товуш билан 
тугаган сузга
Ундош товуш билан 
тугаган сузга
Бош кел. 
К,аратцич 
Тушум кел.-нъ 
Жуналиш кел. -гэ
-нъ, -ль, -шь,
-зъ ва бошкдлар. 
-гэ//-кэ//-к э.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Урин-пайт кел. -дэ 
Чик^иш кел. -дэн
Унли товуш билан 
тугаган сузга
Бош кел.
Каратк,ич 
Тушум кел. -нъ 
Жуналиш кел. -гэ 
Урин-пайт кел. -дэ 
Чик,иш кел. -дэн
Унли товуш билан 
тугаган сузга
-дэ //-тэ. 
-дэн//-тэн.

Download 2,57 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   21   22   23   24   25   26   27   28   ...   36




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish