Б. Туйчибоев, Б. Хдсанов узбек диалектологияси



Download 2,57 Mb.
Pdf ko'rish
bet27/36
Sana23.02.2022
Hajmi2,57 Mb.
#145945
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   36
Bog'liq
Bosim Toychiboyev, Boriboy Hasanov. Ozbek dialektologiyasi

Шоабдура^монов Ш.
Карлукское наречие узбекского языка. Т.: 
«Фан» 1983.
www.ziyouz.com kutubxonasi


2. 
Шоабдур(цмонов Ш.
Узбек адабий тили ва узбек халк, шевалари. 
Тошкент. 1962.
3. 
Носиров Ш .
Узбек тилининг Кук,он шеваси. Тошкент, 1980.
4. 
Иброхимов С.И .
Узбек тилининг Андижон шеваси. Тошкент, 1967.
5. 
Ш ерм атовА .
Кашкдцарё узбек шевалари. Тошкент, 1972 .
6. 
Алиев А.Ю .
Узбек диалектологиясидан материаллар. Тошкент, 1991.
7. 
Ражабов Н.
Узбек тилининг Рарбий Самарканд шевалари. Тошкент, 
1977.
5-М АВЗУ.
К И П Ч О К .Л А Х Ж А С И ВА У Н И Н Г Ф О Н Е Т И К
Х У С У С И Я Т Л А Р И
Асосий саволлар:
1. К^пчок, ла\жаси. Унинг эски узбек ва \озирги узбек адабий тилига 
муносабати.
2. К,ипчок, ла^жасининг унлилар тизими, унинг эски узбек ва \озирги 
узбек адабий тилига муносабати.
3. К,ипчок лах,жасининг ундошлар тизими, унинг эски узбек ва 
\озирги узбек адабий тилига муносабати.
4. Фонетик жараёнлар.
5. 0\ангдошлик.
Мавзуга о ид таянч тушунча ва иборалар:
Кипчок. ла^каси, адабий тил, \озирги узбек адабий тил, эски узбек 
тили, кипчок, ла^жаси \ак,ида умумий маълумот, товуш ва \арф 
муносабати, ^ипчок,ла\жасидаги унлилар тизими, уларнинг эски узбек 
тилига муносабати, к,ипчок, ла^жасидаги ундошлар тизими, уларнинг 
эски узбек тилига муносабати, \озирги узбек адабий тилига 
муносабати, фонетик жараёнлар, эски узбек тилига муносабати, 
ох,ангдошлик, к,и п ч о к, л ахдас ида о\ангдошлик, о\ангдошликда к,ипчок, 
ла^жаси ва эски узбек тили муносабати, о^ангдошликда кипчок, 
ла?^жаси ва \озирги узбек адабий тили.
1-асосий савол буйича укитувчининг ма^сади: Узбек 
тилининг 
куп 
ла\жалилиги \ак,ида тасаввур бериш.Кдшчок^ лахдаси юзасидан фикр 
билдириш. К.ИПЧОК, ла\жасининг эски узбек тилига муносабатини
www.ziyouz.com kutubxonasi


белгилаш. Кипчок, ла>ркасининг бошк,а туркий тилларга муносабатини 
белгилаш. Кипчок, ла^жасининг \озирги Узбек адабий тилига 
муносабатини белгилаш.
ИДЕНТИВ У К У В МА^САДЛАРИ
1.1. 
У збек ти л и н и н г куп ла\ж али ли ги тапабаларда тасаввур уйготади.
1.2. Кипчок, ла\жаси ^акдда умумий маълумот беради.
1.3. К и п чо к ла\жасининг эски узбек тилига муносабатини 
белгилайди.
1.4. Кипчок, ла^дкасининг бошк,а туркий тилларга муносабати \ак,ида 
тасаввур \осил к,илади.
1.5. Кипчок, ла\жасининг узбек адабий тилига муносабатини 
шар\пайди.
1- асосий саволнинг баёни:
Лунёдаги куп тиллар ва уларнинг ла>^жалари муносабатини дарахт 
ва бутокугарга менгзаш мумкин булса, узбек тили ва унинг ла^жалари 
уртасидаги муносабатни тизма тогларга ухшатиш мумкин.
Узбек тили турли мустацил ла^каларнинг тадрижий бирикуви 
натижасида пайдо булгандир. Дунё тиллари орасида куп ла\жалилиги 
билан ажралиб турувчи узбек тили \амда унинг шевалари уртасидаги 
муносабатлар \ак,ида туркий тиллар грамматикасининг билимдони 
профессор Е.Д. Поливанов уз вактида шундай ёзган эди:
«Узбек тили (узбек диалектларининг бир бутун йигиндиси 
сифатида) ягона системанинг, \еч качон амалда булмаган узбек 
тилининг диалектологик парчаланиши йули билан эмас, балки тил 
системаларининг бирлашуви йули билан пайдо булган». Дар\ак,ик,ат 
шевашуносларимизнинг куп йиллик тадк,ик,отлари узбек умумхалктили 
уч йирик мустакил ла\жанинг бирикувидан ташкил топганини 
тасдимайди:
1. Корлук-чигил ёки урта узбек ла^жаси.
2. Кипчок, ёки соф узбек (Е.Д.Поливанов атамаси) ла>укаси.
3. У гуз ла^жаси.
Купгина тарихий манбаларда, Турон заминининг кечмишини 
тасвирловчи кадимий кулёзмаларда Дашти Кипчок, фукаролари
www.ziyouz.com kutubxonasi


узбеклар деб аталганлиги бугунги тарихчиларимиз томонидан \ам 
таъкидланмокда. Айни пайтда, бир катор олимлар тасаввуфнинг 
турондаги асосчиларидан булмиш Хужа А\мад Яссавий асарларини 
ва бадиий суз жозибасининг гузал намунаси булмиш «Му\аббатнома» 
достонини К.ИПЧОК ла\жасига нисбат бериб изо\пайдиларки, бундай 
маълумотлар, бир жих,атдан, кипчок ла?укасининг жуда кадимий ва 
кснг \удудга таркалганлигини курсатса, иккинчидан, унинг узбек 
умумхалктилини шакллантиришдаги \акик,ий урнини белгилашга \ам 
ёрдам беради.
X I I I —X IV асарларда узбек тили тараккиётига кипчок ла\жасининг 
катта таъсири борлиги махсус лугатларда \ам уз аксини 
топган.Маъноси уша кадимий лугатларда \ам изоушнган кыныр эгри, 
¡йак-чакак, тамаксов — очкуз, санров — кар (атту\фа — туз) сингари 
жуда куплаб сузларнинг \озиргача ки п чо к ла\жасида кенг 
кулланилиши \ам бу ла\жанинг жуда кадимий, яшовчан ва ифода 
имконияти кенг эканлигини курсатади. Мавлоно Лутфий, \азрат 
Алишер Навоий, За\ириддин Му\аммад Бобур ва улар замондоши 
Му\аммад Соли* сингари 
аа\о
адиблар асарлари тилида кипчок тили 
унсурларининг бот-бот учраб туришини \ам кушадиган булсак, умуман 
бу гуру\ ла^жаларининг эски узбек адабий тили тараккиётида бени\оя 
катта урин тутганлигининг гуво\и буламиз.
Аслида, амалдаги узбек адабий тилининг шаклланиши ва 
ривожланишида \ам кипчок ла\жасининг таъсири биз тасаввур 
килганимиздан бир неча бор кучлирокдир. Зеро, \ар к,андай ма^аллий 
лах,жа тилнинг куйи шакли булиб, у адабий тилнинг бойиши учун 
асос, туганмас манбадир. Афсуски, бизнинг тилшунослигимизда 
тилнинг тараккиётини сунъий тарзда тезлаштиришга интилиш, худди 
мулкни умумлаштиришга шошилганимиз сингари умумий тилга эга 
булишга шошилиш тенденииясинингузок, вак,т ^укмрон булиб келиши 
натижасида адабий тил ма\аллий шевалардан-ла^жалардан ажралиб 
колди. Аксар \олларда, адабий тил ла\жаларга, айрим ма\аллий 
ла\жалар бир-бирларига кдрши куйилди. Бу \ол, уз навбатида, адабий 
тилни \ар жи^атдан камбалгаллаштиради, ла^жаларни эса, уз 
киёфасидан ма\рум булиш, кишилик хотирасидан унут булишга сабаб 
булди. X X асрнинг 20—90-йилларида узбек гили, асосан, ташки 
омилларгатаяниб ривожланди. Тилимизга рус тили ва у оркали Европа 
тилларидан жуда куплаб с^злар кириб келди. Шевадаги минглаб
www.ziyouz.com kutubxonasi


ифодалар, узимизнинг асрлар мобайнида яратган м иллий 
бойлигимизни четга суриб куйилди. Мана шу носомом вазиятни 
бартараф килиш керак булган фурсат етиб келди. Ж ум \ури ят 
\удудидаги барча ла^жаларни, жумладан ^ипчо^ ла\жасини гоят 
синчиклаб урганиб чи^иш ва улардаги куплаб сузларни, идеоматик 
ибораларни адабий тил хазинасига цушиш тилшуносларимиз олдида 
турган энг зарур вазифалардан биридир. Чунки к^ипчок, ла>укалари 
хусусиятлари таъкидланганидек, аввало эски узбек тилида, уша даврда 
яратилган манбаларда берилган. Иккинчидан, бош^а ла\жалар каби 
Кипчок, ла\жаси \озирги узбек адабий тилини бойитиб турибди.
Назорат топширимари
1. Узбек тилини ла^калари нуцтаи назардан тавсифланг (категория — би- 
лиш).
2. Узбек умумхалк тилини гуру\лаштиришга \аракат к,илимг (категория — 
билиш).
3. К.ИПЧОК, ла^жасининг тарихига бир назар ташлаб изоушнг (категория — 
билиш).
4. Эски узбек тилига кипчоклахдасининг муносабатини белгиланг (кате­
гория — билиш).
5. К.ИПЧОК, ла^касининг бошк,а туркий тилларга муносабатини белгилашга 
уриниб куринг (категория — билиш).
6. К,ипчок ла^жасининг хозирги узбек адабий тилига муносабати ^акида 
фикрингизни баён к,илинг (категория — билиш).
2-асосий савол буйича уцитувчи мацеади: Кипчо^ ла\жасидаги 
унлиларни шар\лаш. Уларнинг бошк,а туркий тилларга муносабатини 
белгилаш. Унлиларнинг тадрижий тараккиётини курсатиш эски узбек 
ва \озирги узбек адабий тилга муносабатини курсатиш талабаларда 
унли товушлар изо\ига, шар\ига нисбатан фикр уйготиш.Уларни 
муло^аза кдлишга етаклаш.
ИДЕНТИВ ^КУВ МАКСАДЛАРИ
2.1. К,ипчок ла^жасидаги унли товушларни шар\лайди.
2.2. \арф ва товуш уртасидаги муносабатни белгилайди.
2.3. Кипчок, ла?ркасидаги унлиларнинг бошк,а туркий тиллардаги 
унли товушларга муносабатни изо\лайди.
2.4. Унли товушларнинг тадрижий таракдиётини та\лил к,илади.
www.ziyouz.com kutubxonasi


2.5. Кипчок ла\жасидаги унлилар билан эски узбек тилидаги 
унлиларни киёслайди.
2.6. Кипчокла^жасидаги унлиларнинг чозирги узбек адабий тилидаги 
унлиларга муносабатини белгилайди.
2.7. Унли товушлар \ак,ида бир хулосага келишда талабаларга 
кумаклашади.
2- асосий саволнинг баёни:
К,ипчокла^жасининг барчасида туккиз унлилик тизими амал ^шши. 
Бу жи\атдан кипчок л а ^ а с и кипчок гуру\идаги (козок., крракалпок, 
киргиз каби)бошк,а туркий тиллар билан умумийлик касб этади.
К,ипчокла\жасидаги туккиз унлилик тизими унинг эски туркий ва 
эски узбек тилинингтадрижий давоми эканлигидан \ам далолат беради. 
Чунки эски туркий ва эски узбек тилида \ам туккиз унлилик тизими 
булган.
Булар: и, ы, э, а, э, в, о, у, у.
Э унлиси тил олди, кенг, лабланмаган товуш: 
взгэ, кем, 
0
кэ, кэттэ, кэл, энэ, эммэ каби. Эски туркий (эдгу- 
яхши, эб-уй, сэкиз- саккиз), эски узбек 
(эйлэса, езгалар 
(Навоий), 
шармакда ликтин, кетм эсэ, кекта энэ 
(Лутфий)) тилларда \ам бу товуш 
фаол булган. \озирги узбек адабий тилида кенг кулланилмокда.
а 
унли тил орка, кенг, лабланмаган унли : ал, бар, кал» баба, 
тага, так,, чак,, айт. Эски туркий (адаг//айаг («Девон»), каган (Девон)), 
эски узбек (шафтолу, кашу, жан, алмага (Лутфий)) тилларида \ам 
фаол булган. Хозирги узбек адабий тилида \ам сузнинг барча урнида 
катнашади.
а 
унлиси мустакил товуш сифатида эски туркий тил давридан 
бошлаб шаклланган булиб, унинг юзага келишида кенг, тил олди, 
лабланмаган а товушнинг нисбатан торайиши, \амда тор, лабланмаган 
и 
унлисининг кенгайиши му^им а^амият касб этган. э товуши асосида 
э нинг шаклланганини \озирги туркийтилнинг барчаси, хусусан узбек 
тилининиг угуз ла\жаси тулик исботлайди. Агар \озирги узбек тилидаги 
м э н , с э н
кишилик олмошларидаги суз уртасида келувчи урта кенг 
э 
унлисининг тарихан тор 
и 
товуши булганлигига эътибор бсрсак, айрим 
\олатда 
э 
нинг шаклланишида и товушининг \ам асос булганлигини 
сезамиз.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Эски узбек тили даврида э унлиси мустакил фонема сифатида 
ишлатилиб, аксарият асл туркий сузларнинг биринчи б>тинида 
кулланади.

Download 2,57 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   36




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish