B. T. Toshmuhamedov

D oim iy m uzliklar. 
D o im iy m u zlik larn i o ‘rgan uv ch i fan
geokriologiya 
deb ataladi. K ontinentlardagi muz hodisasi haqida 
gapirar ekanm iz, doim iy m uzlik hodisasi haqida ham qisqacha 
aytib oMish zarur. 
v
65-rasm. Grenlandiyadagi materik muzligi.
Y er sharining deyarli to 'rtd a n b ir qism ida o 'rta c h a yillik 
haroratlar m anfiy (0°C dan past) boMgani uchun Yer yuzasining 
tu pro q-g ru n t qoplam i o ‘n, yuz, hatto m ing yillab m uzlab yotadi. 
Yer po'stinin g bunday yotgan qismlari doim iy m uzliklar yoki 
ko‘p yillik m uzlab yotgan yerlar deyiladi. Bunday yerlarda Yer 
osti suvi ham , odatda, m uz holatida boMadi. Rossiyada doim iy 
m uzlab yotgan yerlar shim olda - qutbga yaqin joylashgan boMib, 
m am lakat m aydonining 47% ini egallaydi. D oim iy m uzlikning 
janubiy chegarasi O bruchevning ko'rsatishiga qaraganda, A rxan- 
gelskdan boshlanib, Pechora, Ob, Y enisey daryolari bo'ylab, tax­
m inan 65° shim oliy kenglikdan o 'tad i. Bu chegara T uruxanskda 
birdan janubga burilib tushib, M ongoliyaning shim oliy qism ini 
o 'z ichiga olib, A m ur daryosiga chiqadi.
272

---

D o im iy m u z lik la r ja n u b ro q d a ham u c h ra y d i, a k s in c h a , 
shim olda muzlik Y erlar uchram aydigan joylar ham bor. U m u m an
olganda, doim iy m uzlik Y erlar 2°C da vujudga keladi. A gar qor 
qalin yog'sa, u tuproqni m uzlashdan saqlaydi. S h un day jo y lar 
ham borki, yillik o ‘rtach a haro rat — 6°C va — 8°C b o ls a d a , 
d oim iy m uzliklar boMmaydi, b a ’zan o ‘rtacha yillik h aro rat +4°C 
boMgan joy lard a ham m uzlik yerlar uchraydi, b unday yerlarda 
h atto qishda h am qo r yog'm aydi.
M uzliklarning hosil boMishida tu p ro q-gru ntn in g tarkibi ham
katta rol o ‘ynaydi, chunki b a ’zi qatlam larda suv to ‘planad i, b a ’zi 
qatlam lar o ‘zidan suvni o ‘tkazib yuboradi. T urg‘un suv m uzlikning 
vujudga kelishiga yordam beradi, chunki m uzning issiqlik o ‘tkazish 
qobiliyati suvga qaraganda to Ml baravar ortiq. T u proq-grunt yuqori 
qatlam i m uzlaganda sernam tu pro qd an sovuq chuqurga tez o ‘tib 
borib, yangi qatlam lar m uzlab boraveradi. Y ozda faqat tuproqning 
ustki yuza qatlam igina eriydi. N a m qo ram tir tu p ro qq a q araganda 
chuqurroq m uzlaydi. M uzlik yerlarning qalinligi ja n u b d a 40 sm 
dan 80 m gacha, shim olda esa (Yakutsk atrofida) 100-500 m 
g ach a , S h p itsb erg en d a 230 m g ach a b o rad i; ay rim h o llard a 
jan u b d a, m asalan, C hitada 30 m, B ushuley stansiyasi y o n id a 70 
m qalinlikda m uzlik yerlar uchraydi. M uzloqlarning rivojlanib 
borishi relyefga, o'sim liklarga va daryolar rejimiga ham ta ’sir etadi. 
Yon bagMr tik b o ‘lib, uning yaqinidan daryo oqib o ‘tsa, yer u n ch a 
ch u q u r m uzlam aydi, chunki o q arsu v m uzlikning erishiga yordam
beradi. M uzlik yerlarda o ‘sim liklar chuqur to m ir yoyilm ay, daraxt 
kasallanadi. D oim iy m uzlik tarqalgan oMkalarda karst hodisasiga 
o ‘xshash o ‘pqonlar, o ‘pirilgan yerlar uchraydi.