B. T. Toshmuhamedov

S o f tug‘ma oltingugurt.
Olmos 
— C. Kubik singoniya (oktoedrlar va boshqalar) 
kristallar shaklida uchraydi. Qattiqligi Moos shkalasiga ko‘ra 10 
(kvarsdan 1000, korunddan 150 marta ko‘p), solishtirma og‘irligi
3,5 g/sm 3, rangsiz, shaffof, ko‘k, sariq, yashil, qo ‘ng‘ir va qora 
rangda bo'ladi; yaltiroqligi olmosdek, m o ‘rt, o ‘ta asos otqindi 
jinslar bilan bog‘liq bo‘lib, sochilma holda ham ko‘p uchraydi.
74

---

Zargarlik ishlarida, parm a quduqlarini qazishda, abraziv va 
metallurgiya sanoatida ishlatiladi. Olmosning og‘irlik birligi «karat» 
dir. Bir karat «0,2» grammga tengdir.
Grafit — C. Singoniyasi geksagonaldir. T o ‘g ‘ri kristallari 
kamdan-kam. Ba’zan olti burchakli plastinkalar, tabletkachalar 
shaklida bo ‘ladi. Agregatlari ko'pincha mayda tangachalardan 
iborat. Rangi kulrangdan qoragacha. C hizig‘i yaltiroq qora. 
Qattiqligi 1, qo‘lga yog‘lidek unnab, qo‘lni va qog'ozni qoraytiradi. 
S o lish tirm a ogU rligi 2 ,0 9 -2 ,2 3 g /s m 3, ta b ia td a d o n a d o r, 
varaqsimon zich shaklda, m arm ar va gneyslarda uchraydi. Grafit 
tigellar tayyorlashda, quyish ishlarida, qalam lar chiqarishda, 
bo ‘yoqchilikda va boshqa sohalarda ishlatiladi.
Sulfidlar
Sulfidlar tarkibiga oltingugurtning S2 — anioni kiradi. Ele- 
mentiarning oltingugurt bilan qo'shilib hosil qilgan birikmasi 
sulfidlar deb ataladi. U lar to g ‘ jinslari, ko‘pincha m a’danlar 
tarkibida ko‘p uchraydi. Sulfidlar sinfi 250 ga yaqin m ineralni, 
ya’ni m a’lum b o ‘lgan m inerallarning taxminan 6% ini tashkil 
qiladi. Sul’fidlarni hosil b o ‘lishi uchun eng qulay sharoit grunt 
suvlaridan pastda boMgan gorizontdir. Ko'pchilik sulfidlar gid- 
rotermal yo‘l bilan hosil bo ‘ladi. Biroq m agm adan va uning 
uchuvchi kom ponentlaridan ham hosil bo‘ladi.
Sulfidlarda metallar bilan oltingugurt turlicha nijbatda bo‘ladi. 
Odatda sulfidlarning qattiqligi oz bo ‘lib, zichligi katta bo'ladi. 
Sulfidli m inerallardan pirit FeS2, ya’ni ikki sulfidli tem ir birik- 
masidan iborat bo‘lgan oltingugurt yoki tem ir kolchedani Yer 
qobig'ida ko'p tarqalgandir.
Pirit 
— FeS2. Kristallari ko‘pincha kub shaklida bo ‘ladi. Rangi 
oq, jez-sariq. Chizig'i yaltiroq, qora. Kubning yonlarida qirralariga 
parallel b o ‘lgan chiziqlar (shtrixlar) b o ‘ladi. U lar bir yondan 
ikkinchisiga o ‘tm aydilar. M etalldek yaltiraydi. H am m a to g ‘ 
jinslarida uchraydi. Qattiqligi 6-6,5, solishtirma og‘irligi 4,95-
5,1 g/sm 3. Sul’fat kislota olish uchun ishlatiladi.
Markazit 
— FeS2 ning tarkibi ham piritnikiga o ‘xshaydi.
75

---

Singoniyasi rombik. Kristallari ning qiyofasi taxtasimon, siyrak 
kalta ustunsim on, nayzasimon b o iad i. Qo'shaloq kristallari tez- 
tez uchrab turadi. Konkretsiyalar buyraksimon va boshqa shaklda 
h am u ch ray d i. O rganik q o ld iq la r o ‘rn id a paydo b o ‘lgan 
psevdomorfozalar ham uchraydi.
Rangi jez-sariq, kulrang yoki yashilroq tovlanadi. Chizig‘i 
to ‘q yashil-kulrang, m etallsim on yaltiroq. Qattiqligi 6,0—6,5, 
m o‘rt. Ulanishi mukammal emas. Solishtirma og‘irligi piritnikidan 
kichik 4,85—4,90 g/sm 3. Sulfat kislota ishlab chiqarishda islilatiladi.
18-rasm.