B. T. Toshmuhamedov

astinosfera
ham deyiladi. U qatlam ostida G olitsin qatlami yotadi. Yerning
53

---

bu qismida to'lqinlarning tarqalish tezligi keskin ortadi, uni birinchi 
bo‘lib 1912—1913-yillarda Galittsin aniqlagan. Y erp o ‘sti va yuqori 
mantiyada asosan tektonik harakatlar bo‘ladi. Shuning uchun 
astinosfera va Yer po ‘stini birgalikda 
tektonosfera 
ham deyiladi. 
Seysmik to'lqinlarning tezligi 2900 m chuqurlikda bo'ylam a 
to ‘lqinlar 13,6 dan 8,1 km /s gacha kamayadi.
K o‘ndalang to ‘lqinlar esa um um an so ‘nadi. Bu yerning 
yadrosi seysmik toMqinlarga nisbatan suyuqlik xususiyatlarini 
ko‘rsatadi.
Yer zichligi va radioaktivligi
Gravitatsiya yoki og‘irlik kuchi geoid yuzasiga tik yo‘nalgan 
bo ‘lib, tortilish markazidan masofalarga teskari proporsionaldir. 
Okean tagida geoid ellepsoid aylana sirtidan past, materikka 
yaqinlashganda bir oz ko‘tarilib borgani uchun ellepsoid sirtidan 
balandir. Agar bu shunday ekan geoid deformatsiyasi ko‘rinishi 
kerak, lekin uni nivelir yordami bilan ko‘rish mumkin emas, 
chunki geoid yuzaga ko‘tarilish va pasayish bilan nivelirning 
pufakchasi ham ko'tariladi va pasayadi; uni tortish kuchining 
salgina o ‘zgarishini sezadigan m ayatnik yordam ida k o ‘rish 
mumkin. Okean orollaridagi mayatnikning bir sekundagi tebranish 
soni odatda katta, u geografik kengliklarga mos kelmaydi, aksincha, 
m ateriklar ichidagi m ayatnik teb ran ish larid a m ayatnikning 
sekinlashishi sezilmaydi, mayatnikning tebranishi deyarli bir xil 
kichiklikda joylashgan sohillaridagidek bo‘ladi. Bavariya va Tiro 
Alplarida tortish kuchi aniq o ‘lchandi, am m o Alp tog‘ining bu 
joylaridagi tortish kuchi juda kichik yon tomondagi tekisliklarda 
katta. Yura tog'larida, Italiyada, 0 ‘rta Germ aniya va Kavkazda, 
Hindistonda va boshqa joylarda o ‘tkazilgan tekshirishlar ham 
shunday natija bergan tog‘larda tortish kuchi kichik, Yer yuzi 
depressiyalarida kattadir.
Binobarin, Yer po‘sting chiqib turgan qismlari yengil modda- 
lardan cho‘kkan qismlari esa og‘ir moddalarda tuzilgan degan 
xulosaga kelish mumkin. Bundan Yer p o rtin g izostaziya holati— 
Yer p o rtin g balandliklari bilan pastliklari orasidagi muvozanat
54

---

holati kelib chiqadi. Tog‘lik hududlarda har doim «Massaning 
yetishmasligi» ularning ezilib burmalar hosil bo‘lishi bilan bogiiqdir.
Materiklarning tortish ta’siri dengiz yuzasida uncha sezilmaydi, 
chunki ularning zichligi okean massivlari zichligiga qaraganda 
kamroq. Tortish kuchi anomaliyasining batavsil tekshirilishi, y a’ni 
normal nazariy m iqdordan m ahalliy oqish geologiyada katta 
ahamiyatga ega. Yer qobig‘ini tashkil etgan asosiy m inerallarning 
zichligi 2,5 dan bir oz oshadi. Juda oz m inerallarning zichligi 3 
atrofidadir. Tog‘ ustidagi jinslarning o'rtacha zichligi 2 dan oshmay- 
di. Yer shari yuzasining ko‘p qismi suv bilan qoplanganligini 
nazarda tutsak uning ustki suyuq va qattiq qobig‘ining o'rtacha 
um um iy zichligi 2 dan oshm aydi. Bu hoi turli usullar bilan 
aniqlangan Yerning zichligi (5,5) ga juda to ‘g‘ridir.
Y erning zich lig in i birinchi b o ‘lib 1976-yilda l.N y u to n
aniqlagan (5-62 g /sm 3 atrofida).
Yer minerallarining zichligi chuqurlik ortishi bilan ko‘tarilib 
boradi. Yer p o ‘stida 2,5 g /sm 3 dan 400 km. Chuqurlikda 3,4 g / 
sm3 gacha b o ‘ladi.
Quyida Yerning zichligini o 'rtach a 5,52 g /sm 3 deb qabul 
qilingan M olodenskiyning jadvali keltirilgan.