B. T. Toshmuhamedov

Yoriq tomir suvlari 
b o 'lib, bu suvlar tekto nik yoriqlar k o 'p
tarqalgan Yer qobig'i qism lariga xos.
B osim siz q u d u q
A rtezianli q u d u q
58-rasm. 
A rte z ia n q u d u g 'in in g ishlashi.

---

Yer osti suvlari gidravlik xususiyatlariga k o 'ra bosim siz va 
bosimli turlarga boMinadi. Bosimsiz suvlar erkin sathga ega boMsa, 
bosimli suvlar mavjud boMgan suvli qatlam yuqori qism idan suv 
oM kazmaydigan suv to 'sa r jins qatlam i bilan ajralgan boMadi va 
d oim iy holatda gidrostatik bosim ostida boMadi.
Yer osti suvlari o ‘z tarkibida erigan holatidagi tuzlarni miqdoriga 
qarab: chuchuk (erigan tuzlar 1 gr/1 gacha), sh o ‘rroq (erigan tuzlar 
1 gr/1 dan 10 gr/1 gacha) sh o ‘r (10-50 gr/1 gacha), nam akob (erigan 
tuzlar m iqdori 50 gr/1 dan ko‘p) suvlarga boMinadi.
0 ‘zining tabiiy haroratiga qarab Yer osti suvlari ju d a sovuq 
(harorat +5°C dan kam ), sovuq (+10°C ), iliq (+18°C ), iliqroq 
(+25°C ), issiq (+37-42°C ), oMa issiq yoki term al (+42°C dan 
Y uqori) suv turlariga boMinadi.
Yer osti suvlari qaysi davr tog1 jinslari qatlamlarida mavjudligiga 
qarab, u o ‘sha davr nom i bilan atalishi m um kin. M asalan, bor, 
trias, tosh ko ‘m ir, devon davri jinslaridagi suvlar va hokazo.
A n ion va kation larn ing m iqdoriga q arab, h a m m a suvlar 
sinflarga, guruhlarga, xillarga ajratiladi. Ju m lad an , anionlarga 
qarab: gidrokarbonatli ( H C 0 3+ C 0 2), sulfatli ( S 0 4), xlorli (Cl) 
suvlarga; kationlarga qarab: kalsiyli (C a), magniyli (M g) va natriyli 
(N a) suvlarga ajratiladi.
H ar bir guruh o ‘z navbatida kation va anionlarni bir-biriga 
boMgan nisbatiga qarab 4 ta xilga boMinadi.
Birinchi xil 
H C O 3 > C a2+ M g2+
Ikkinchi xil 
H C 0 3 
- C a2+ M g2+< H C 0 3+ S 0 42-
U chinchi xil 
H C 0 3 + S 0 42< C a2+ M g2+
T o 'rtin ch i xil 
H C 0 3 = О (no rdo n suvlar)
T obiatda Yer osti suvlari tarkibida tuzlardan tashqari gazlar 
h am u chray di. Bu gazlarning suvdagi m iq do riga qarab u lar 
k arbo nat angidritli, oltingugurtli, radonli va boshqa suvlarga 
ajratiladi. Bu suvlar k o ‘p holatlarda davolash xususiyatiga ega 
boMganligi uchun ularni shifobaxsh suvlar deb ham ataladi. Bunday 
suvlar respublikam izning Toshkent viloyati («Toshkent m ineral 
suvi», «Zangiota», Parkent tum anidagi «QoMir buloq» suvi va 
h o k a z o ), F a r g 'o n a v o d iy sin in g d ey arli h a m m a v ilo tla rid a
(«C hortoq», «Chim yon» va boshqalar) keng tarqalgan.
250

---

Y er osti suvlari ta rk ib id a u yoki bu m iq d o rd ag i san o at 
aham iyatiga ega bo'lgan kim yoviy m oddalarni (yod, brom va 
boshqa) ajratib olish ham m um kin. A nna shunday suvlarni yodli, 
y o d - b r o m l i , b ro m li s u v la r d e b a t a l a d i . B u n d a y s u v la r
m am lakatim izning F arg 'o n a vodiysi hududlarida mavjud.
Yer osti suvlarining yuqorida keltirilgan tasniflari asosan xususiy 
xarakterga ega bo'lib amaliyotda Yer osti suvlarining umumiy tasniflari 
h am m avjud. B u lard an asosiylari: F .P . S overenskiy (1939), 
A.M. Ovchinikov (1949), N .I. Tostixin (1954), O.K. Lange (1958), 
M.B. Altovskiy (1958), I.K. Zaysev (1961), E.V. Pinneker (1979) 
tasniflari hisoblanadi. U m um iy tasnifni tuzushda ularni yotish 
sharoitidan tortib, boshqa xossa va xususiyatlari hisobiga olinadi. 
F.P. Soverenskiy yer osti suvlarini: tuproq (pochvennaya), qat 
(verxovodka), grunt, karst, artezian, yoriq suvlarga; N .I. Tolstixin- 
qat, grunt, qatlamlararo bosimsiz, qatlam lararo bosimli, issiq termal, 
Yer qobig'i osti va m agma suvlariga; M .B. Altovskiy-gmnt, artezian, 
poydevor qatlamlaridagi suvlarga, tektonik yoriqlardagi ham da karst 
suvlariga; O.K. Lange-tuproq, grunt, qatlam lararo; I.K. Zaysev 
qatlam, yoriq-tom ir; E.V. Pinneker-quaiqlik, dengiz va okean osti 
suvlarga ajratishgan.
Mavjud um um iy tasnifini tashkil qilish va ularni hozirgi vaqtdagi 
o 'rn in i hisobga olgan holda Yer osti suvlarini 6 guruhga ajratib 
ko'rib chiqishni lozim deb topdik. Bular: 1. Aerizatsiya zonasi;
2. G runt; 3. Artezian; 4. Karst; 5. Yoriq; 6. Qobiq osti suvlaridir.