B. T. Toshmuhamedov

Merkuriy — Quyoshning «kenjasi»
Bu sayyora, Quyosh sistemasidagi to ‘qqizta pleneta ichida 
Q u y o sh g a en g y a q in i b o ‘lib , q a d im d a r im lik la r u n i 
sa y o h a tc h ila rn in g p a n o h i, sav d o -so tiq xudosi nom i bilan 
Merkuriy, arablar esa uni U torud deb atashgan. U torudning 
orbitasi boshqa sayyoralarnikidan farq qilib, ch o ‘zinchoq aylana 
(ellips) sh ak lid ad ir. S h u n in g u c h u n h am bu say y o ran in g
Quyoshdan uzoqligi 0,31 dan to 0,47 astronom ik birlikkacha 
cho‘zilib turadi, o ‘rtacha uzoqligi esa 58 million kilometrni tashkil 
qiladi. Merkuriyning diametri 4880 killom etr bo ‘lib, uning sirtida 
tortish kuchi Yernikidan 2,5 m arta kam.
U torud o ‘z orbitasi bo ‘ylab sekundiga 48 kilom etr tezlik bilan 
harakatlanib, Quyosh atrofida 88 kunda to ‘la aylanib chiqadi. 
Qizig‘i shundaki, Quyosh oilasi «kenja»sining bir kuni uning ikki 
yiliga teng, boshqacha qilib aytganda planetaning bir kechayu- 
kunduzi Yerning 176 kuniga tengdir.
21

---

Merkuriy sirtining kunduzgi o ‘rtacha harorati +3° gacha 
(selsiy shkalasida), kechasi — L80° С pasayadi. Biroq shuni aytish 
kerakki, p la n eta sirtin in g m ayda tu p ro g ‘i issiqlik yom on 
o ‘tkazganligi tufayli bir necha o ‘n santim etr chuqurlikda harorat 
sirt haroratidan keskin farq qilib, 70-90 gradusni tashkil qiladi va 
juda kam o ‘zgaradi. Bu nazariy m a’lumot keyinchalik radioastro- 
nomik kuzatishlar asosida to ‘la tasdiqlandi. Merkuriyning relyefi 
va fizik tabiatiga tegishli m a’lumotlarni «qo'lga kiritish» ning m u- 
rakkabligi shundaki, bu sayyoraning yo‘li doimo Quyoshdan kichik 
burchak oralig‘ida bo ‘ladi.
Merkuriyning «jamoli» ni yaqindan ko‘rish, sayyoralararo 
avtomatik stansiya «M ariner-10» ga (AQSH) nasib qilgan ekan.
1973- yilning oxirlarida sayyora tomon yo‘lga chiqqan bu stansiya,
1974-yilning 21-sentabrida Merkuriydan 47 ming 981 kilometrlik 
masofadan o ‘tayotib, planeta sirtining 500 ga yaqin sifatli rasmini 
oldi. Bu rasmlar «yuz tuzilishi» jihatidan kenja sayyora oyga juda 
o'xshashligini ko‘rsatdi. Oy sirtidagi kabi Merkuriy yuzasi ham 
m eteoritlar zarbidan «momataloq» bo‘lib, turli kattaliklardagi 
kraterlar bilan qoplangan «mariner 10» olgan planeta «portretlari» 
dan shunaqangi ko'rinib turibdi.
Qizig‘i shundaki, garchi ko'pchilik kraterlarning diametri bir 
necha o'nlab kilometrni tashkil qilsada, chuqurliklariga ko‘ra ular 
oydagi kraterlardar^farq qiladi. Biroq kuzatilgan planeta kraterlari, 
ularni o ‘rovchi tepalik markazlari va markaziy tog'chalariga ko‘ra 
oy kfaterlarini eslatadi. Sayyora yuzidagi bu c h o ‘tirlik uning 
hayotida o ‘ziga xos «kundalik» bo‘lib, Merkuriy sirtining shaklla- 
nish tarixidan hikoya qiladi. Shuningdek, planeta kraterlarining 
ayrimlari, oydagi ba’zi kraterlar kabi radial yo‘nalishda cho‘zilgan 
yorug1 nur sistemalari bilan o ‘ralgan.
Biroq Merkuriyda kuzatilgan ayrim obyektlar, na oyda va na 
Quyosh sayyoralarida kuzatilmasligi bilan kishi diqqatini o ‘ziga 
tortadi. Bulardan biri — eskarplar deb yuritiluvchi o ‘pirilishlar 
bo‘lib, ularning balandligi 2—3 kilometrgacha yetadi. 0 ‘pirilishdan 
hosil b o ‘lgan bunday jarliklarning uzunligi esa bir necha yuz 
kilometrdan bir necha ming kilometrgacha boradi.
Merkuriy jinslarining zichligi, oynikiday tartibda (3,0-3,3 g /
22

---

sm 3) b o iib , o ‘rtachasi 5,44 g /sm 3 ekanligi, uning m arkaziy 
qism ida tem ir yadrosi borligini ko‘rsatadi. Eng kam ida bu, 
Merkuriy markazida silikat jinslar katta bosim ostida metallik 
holatga o ‘tayotganidan darak beradi.
«M ariner-10» planetaning siyrak atmosferasi borligini m a’lum 
qildi. M a’lum bir planetada atmosferaning bo ‘lish-bo‘lmasligi, 
odatda, talay faktorlar bilan aniqlanadi. Biroq bularning ichida 
eng m uhim i planetaning sirtida tortish kuchining kattaligi va 
harorat eng m uhim rol o'ynaydi. H aroratning ortishi tufayli 
atmosferani tashkil etgan molekula va atom lam ing tartibsiz issiqlik 
harakatlari ortadi. O qibatda m a ’lum tezlikka erishgan havo 
molekulalari planetani butunlay tark etadi. Xuddi shu sababdan 
Yer har kunda 100 tonnagacha vodorodidan «judo» bo‘ladi.
Kichik massali Merkuriy (Yer massasining 5,5 %ga) sirtida 
bu q a d a r y u q o ri h a ro ra tg a c h a (+ 4 2 0 °C ) q iz ish , p la n e ta
atmosferasining asosiy qismining yo‘qolishiga sabab b o ‘lgan deb 
qaraladi. Merkuriyning yo'ldoshi yo‘q.