Б. Т. Тошмухамедов ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта

Каустобиолитлар. Каустобиолитларга органоген йўл билан ҳосил бўлган органик таркибли жинслар киради. Булар биринчи даражали фойдали қазилмалар бўлиб жуда катта халқ хўжалик аҳамиятига эга. Булардан торф, кўмир, ёнувчи сла­нец, нефть ва битумли (органик моддалар) жинсларнинг таърифини келтирамиз.
Торф - ёғоч, мўхлар, барглар, дарахт шох-шаббаларидан, уларнинг илдизларининг батамом емирилган қолдиқларидан иборат массадир.
Торфнинг ранги тўқ малла ёки қорамтир бўлади. Торфни ҳосил қилувчи ўсимликларнинг емирилиши сувли, ҳаво кам жойда микроорганизм иштироки билан давом этади. Қуруқ торф таркибидаги органик моддалар ичида углерод С – 28-35 % ни, кислород О₂ – 30-38 % ни ва водород Н₂ - 5,5% ни ташкил этади. Торф таркибида маълум миқдорда минерал моддалар мавжуд бўлиб, уни ёққанда бу минерал моддалардан кул ҳосил бўлади. Торф ботқоқликларда ҳосил бўлади. Уларни торф кони - торфаник (торф кони маъносида) номи билан юритилади. Торфнинг қалинлиги унча катта бўлмайди, лекин баъзан кенг майдонларни эгаллаб ётади. Собиқ Совет Иттифоқининг Европа қисми майдонининг 17% и торфли ботқоқликлар билан қоплангандир. Торф ўзининг пайдо бўлишига ва ичидаги материалларига кура осока торфи, қамиш (тростник) торфи, сапропел торфи ва бошқа хилларга бўлинади. Торф халқ хўжалигида катта аҳамиятга эга. Шундай қилиб торфли жой қалин чўкинди жинс остига тушиб қолиши натижасида торф аввал малла кўмирга, кейинчалик тошкўмирга айланади. Бу жараён туфайли ўсимлик моддалари бутунлай парчаланади. Торфнинг устки қисмида қалин жинсларнинг босими натижасида торф зичлашади ва сувсизланади (дегидротация).
Бу жараён ва яна тошкўмирнинг антрацитга айланишини кўмирланиш деб юритилади.
Кўмирлар - саёз сувлар остида йиғилиб қолган ўсим­лик материалларидан ҳавосиз муҳитда кумир пайдо бўлади. Биринчи даврда ўсимликларнинг кўмирга айланиши, асосан биокимёвий йўл билан ўтади. Чунки органик моддаларни емиришда микроорганизмлар - аэроб ва анаэроб бакетериялар ва бошқалар иштирок қилади. Сув остига чуккан ўсимликлар сувнинг юқори - ҳаво кирадиган қис­мида емирилишига, чиришига гумус пайдо қилиш жараёни деб юритилади. Бу емирилаётган модда ҳаво ўтмас чуқурликка етганда деярли бир хил малласимон массага, яъни торфга айланади. Кўпинча кўмирлар торфдан ҳосил бўлади. Кўмирлар орасида уларнинг структураси ва углероднинг (С) микдорига кўра маллакўмир (69%), асил тошкўмир 82% (С) ва антрацит (95%С) га бўлинади.
Малла кўмир ёки лигнит қазилма кўмир турларидан бири бўлиб, сифатига кўра тошкўмир билан торф ўртасида туради. Тошкўмирга нисбатан юмшоқ, торфга қараганда қаттиқ ва зичланган. Ранги малла, кўпинча малла­симон қора, қат-қат бўлиб ётади, табақасининг қалинлиги 1 сантиметрдан 30-35 м гача, солиштирма оғирлиги 0,8-1,4 2,1 г/см³, 4000-7000 кал иссиклик беради. Бунда углерод (карбон) 75%, сув 10-40% (сувга яқин жойда), куйдирилгандан кейин қолган кули, асосан ноорганик моддалардан иборат. Булардан ташқари, кумирни қиздирганда ундан учувчан моддалар чиқади, чизиғи қўнғир, ялтироқ, чиғаноқ синишли.
Тошкўмир. Ранги қора, ёғлиқсимон ялтирайди. Одатда яхши юқмайди, йирик ёки майда донадор, мўрт. Қатламланган тошкўмирнинг яхши хилидан кокс тайёрланади. Чизиғи қора, ялтироқ ва хира.
Антрацит - қаттиқлиги ва ялтироқлиги билан тош-кўмирдан фарқ қилади. Унга қора ранг, яримметаллсимон ялтироқлик, ғадир-будир синиш хосдир. Кўлга юқмай­ди. Тезда ўт олмайди.
Юқорида кўрсатилиб ўтилган жинслар углерод билан тўйинишнинг ёғоч-торфмалла кўмир-тошкўмир-антрацит босқич-ини ташкил қилади. Ёғочда 50%, антрацитда 95% бўлади. Шундай қилиб торфли жой, қалин чўкинди жинс остида тушиб қолиши натижасида торф аввал мал­ла кўмирга, кейинчалик тошкўмирга айланади. Бу жара­ён туфайли ўсимлик моддалари бутунлай парчаланади. Торфнинг устки қисмида қалин жинсларнинг босими натижасида торф зичлашади ва сувсизланади (дегидрата­ция).
Бу жараён ва яна тошкўмирнинг антрацитга айланишини кўмирланиш деб юритилади.
Антрацит. Солиштирма оғирлиги 1,4-1,7 2 г/см³. Ранги қора. Металлсимон ялтирайди. Учувчан моддалар 8% дан кам. Шунинг учун ҳам у ўз-ўзидан ёнмайди. Узоқ сақлаш мумкин. Уни катта масофага олиб бориш мумкин.
Органик моддаларнинг парчаланиш жараёни кислородли шароитда рўй беради ва битумлар деб аталадиган нефтни ёки ёнувчи, учувчи моддаларни ҳосил қилади ва бу жараён битумланиш деб юритилади. Нефтнинг пайдо бўлиши тўғрисида биринчи марта Д.И. Менделеев томонидан айтилган фикр ҳам бордир. Унга кўра нефть ноорганик йўл билан ҳосил бўлади. У Ер қобиғининг чўнқир қисми­да синтезланади, кейинчалик юқорига кўтарилиб, яхши коллектор хусусиятига эга бўлган чўкинди жинслар орасида тўпланади. Битумлар кўпинча денгизда, гиллар билан аралашиб чўкади. Натижада ёнувчи сланецлар деб аталувчи жинслар ҳосил бўлади. Улар юпқа қатламли, қат-қат қопланган, тўқ кулранг, малла ёки қорамтир жинслардир. Кўпинча сланецларнинг юзаси турли қазилма тамғалар билан қопланган бўлади.
Қуруқ ёнувчи сланецга олов тутилса ис чиқариб ёнади ёки қуюқ тугун чиқариб тутайди, айни вақтда битумнинг кучли ҳиди келиб туради.
Нефтнинг юқорида тасвирланган жинслардан фарқи, унинг суюқ бўлишидир. Унинг ранги солиштирма оғирлигига қараб оч-сариқдан (енгил хиллари) малла-қорагача (оғир нефт) бўлади. Нефтга мойдек ялтираб туриш хосдир. Нефтнинг ўзига хос ҳиди бор. Агар нефтда кўп миқдорда олтингугурт бўлса (масалан, Уралдаги нефть), водород сульфид ҳидига ўхшаган ўткир ҳиди бўлади.
Сувга тушган кичик нефт томчиси рангдор тобланувчи пардани ҳосил қилади (флюоресценция).
Баъзан жуда катта нефт конлари ҳар хил ғовак ёки ёриклари кўп бўлган жинслар орасида учрайди. Бундай жинслар (қум, қумтош-конгломерат, оҳактош ва бошқалар) айни вақтда нефт конлари коллекторларнинг ролини бажаради.
Битумли жинслар ичида оксидланган (қуюқлашган) ҳолдаги нефт сийрак тарқалган бўлади. Бундай жинсларга қорамтир ранг, болға билан урганда битум ҳидини бериши хосдир. Жинс кукуни эритувчини битуми билан бўяйди. Эритувчилар сифатида бензин ва бензол ишлатилади. Жинснинг битуми кўп бўлса, бу эритувчилар ҳар хил қуюқлиқцаги малла рангга бўялади. Ёгли доғ қолдирадиган реакция анча сезгирдир - 1-2 см³ хлороформли идишга текшириладиган жинс бўлагини тушириб, идиш бир неча марта қаттиқ чайқатилади. Агар жинсда озгина битум бўлса, юпқа қоғозда ёғ доги қолади.