B. S. Sayfullayev, V. K. Rustamov madaniy tadbirlarni tashkil etish

" « A .N o s iro v a . «Jonli s o ‘z sa n 'a ti asoslari».'!'.. 2 0 0 3 y , 9rbcL
43

---

Madaniy tadbirlarda 
dramatik parchalardan
ham mohirona 
foydalanish yaxshi samara beradigan vositalardan hisoblanadi. 
Dramatik parchalarni tayyor pyesalardan olish ham mumkin yoki 
mavzuga oid turli badiiy asarlami inssenirovka qilish orqali ham 
ishlatish mumkin. Unda ko‘pincha havaskorlik teatr jamoalarining 
ijod 
mahsullari 
asqotadi. 
Mahalliy 
(faktlarga 
asoslangan) 
muammolarga qaratilgan turli intermediya, hajviy ko'rinishlami 
ijrochilar o‘zlari to‘qib, yozib, sahnalashtirib tomoshabinlar 
e’tiboriga havola etishlari mumkin. Bunday usuldan foydalanish 
tomoshabinlami tarbiyasiga ijobiy ta’sir qilishi mumkin.
«Madaniy tadbirlarni tashkil etish mahorati» fanining asosiy 
maqsadi ham joylarda o‘tkaziladigan tadbirlarni tashkil etishda 
ijodiy va tashkiliy jarayonlar uyg‘unligiga erishish, rejissura, 
aktyorlik mahorati, mizanssena, badiiy bezak va boshqa shu sohaga 
aloqador 
mavzulami 
yoritishga 
qaratilgan 
bo‘lib, 
to‘liq 
sahnalashtirish jarayonlarini qamrab oladi.
Yuqorida aytib o‘tganimizdek, teatrda maxsus malakaga ega 
bo'lgan professional aktyor yoki rejissyor ishlasa, madaniyat va 
aholi dam olish markazlari, maktab, kollej yoki turli tashkilotlarda 
o'tkaziladigan tadbirlar asosan havaskorlar ijodiga tayanadi. Turli 
xil to'garaklarda (masalan, drama to'garagi) o'rgangan mahoratini 
qo'llab turli sahnaviy chiqishlarni amalga oshiradilar. Dramatik 
asarlardan parchalar olib sahnalashtirishga harakat qiladilar, ya’ni 
rol o'ynab, obraz yaratishga harakat qiladilar. Tadbir tashkilotchilari 
esa bunday obrazni yaratish, sahnaviy asami tomoshabinga taqdim 
etish uchun esa o'zlari shu sohani yaxshi tushunishlari, 
sahnalashtirishga oid tushunchalarni bilishi lozim.
Awallari madaniy tadbirlarni tashkil etishda eng ko‘p qo'lla- 
niladigan vositalardan biri — 
ko'rgazm ali vositalardan
foydala- 
nishdir, deb hisoblanardi. Ammo hozirgi texnika taraqqiyotining 
jadal rivojlanayotgan bir davrida ularning o'rnini kompyuter 
texnologiyalari, multimediya vositalari egallab bormoqda. Ko'rgaz­
mali vositalardan foydalanish tadbir mazmunining yaxshiroq 
yoritilishiga yordam bergan, tomoshabinning kayfiyatini ko'tarib 
taassurotlarini boyitgan.
Tomoshabinni bo'lajak tadbir bilan ilk bor 
tanishtim vchi
vositalar
- bu afishalar va taklifnomalardir. E ’lonlarda faqat tadbir
44

---

boMishi haqidagi xabarning o ‘zinigina yozib qoyish kifoya 
qilmaydi, balki uning tuzilishiga qarab badiiy bezash mumkin. Bu 
tomoshabinning tadbirga qiziqishini oshiradi. Tadbir boshlanishdan 
aw al tematik ko‘rgazma ham tashkil etish mumkin. Teatrlash- 
tirilgan kechalardan oldin har xil ko'rgazmalarni tashkil qilish ko‘p 
joylarda an’ana bo‘lib qolgan. Shunday qilish kerakki, bu 
ko‘rgazma bo'lajak tadbirning mazmun ko‘prigi vazifasini o‘tasin. 
Ko‘rgazmali vositalar tomoshabinda tadbirning mazmuni va 
xarakteriga mos psixologik kayfiyat uyg'otadi. Tadbirlarda karta, 
sxema, diagramma, plakatlar, shiorlar va sahna harakatida 
foydalaniladigan boshqa predmetlar ham tadbir mazmunini ochib 
berishga yaxshi yordam beradi. Ko‘rgazmali vositani qulay va 
yengil qilib, almashtirishga tayyorlash lozim.
Xulosa qilib aytganda, madaniy tadbirlami tashkil etishda 
ta’sirchan vositalardan unumli foydalanish tadbirning salohiyatini 
ko‘taradi, saviyasini oshiradi va badiiyligini ta’minlaydi. Ammo bu 
vositalardan foydalanish tadbir tashkilotchilardan boy va ijodiy 
fantaziyani talab qiladi.
Madaniy tadbirlarda san’at vositlaridan mohirona foydalanish 
katta samara beradi. Bunday tadbirlar san’atning deyarli barcha 
turlaridan fodalanishni taqozo etadi. Raqs, teatr, rejissura va 
aktyorlik, arxitektura, rassomchilik, dizayn, teatr, kino, konsertlar va 
boshqalar shular jumlasidandir. Shuning uchun madaniy tadbirlarda 
eng ko‘p qo‘llaniladigan vositalardan biri -
musiqa
san’ati haqida 
alohida to'xtalishni ma’qul topdik.
Turmushning hamma qirralarida, moddiy va nomoddiy sohada 
ham musiqa san’ati kishilarni ezgulikka, yaxshilikka, ulugMikka 
chorlovchi, mehnatga undovchi, insonlarda estetik zavq uyg‘otuvchi 
vosita sifatida qaraladi. Musiqaning nazariy asosi yettita notadan 
iborat bo‘lsa ham, uning ustida tom-tom ilmiy va nazariy xulosalar 
chiqarish borasida haligacha izlaninishlar olib borilmoqda. U 
insonlaming og‘ir damlarida dardkash, quvonchli kunlarida hamroh 
bo‘lib, ularning ma’naviyatini yaxshilik tomonga yo‘naltirishga 
xizmat qiladi. Faqat san’at jabhalarida emas, balki hayotning boshqa 
sohalarida ham musiqa muhim rollardan birini bajaradi.
Lekin teatrda ham, radio, televideniyeda ham musiqa yordamchi 
komponentlardan biri hisoblanadi, deyishadi. Bu bilan musiqa
45

---

san’atlar ichida ikkinchi darajali ekan, degan flkr keiib chiqmasligi 
lozim. Musiqa san’ati - bu alohida san’at turi bo‘lib, san’atning 
boshqa turlariga singib ketgan. Raqs, teatr va boshqa san’at turlarini 
musiqasiz tasavvur qilib ko'rish mumkinmi? Albatta mumkin eraas.
«Musiqa» - yunoncha «musa» turli-tuman tovushlar bilan 
badiiy obraz yaratib beruvchi, g‘oyaviy emotsional mazmunga ega 
bo‘lgan san’atning bir turidir. Qisqacha qilib aytganda, musiqa -
tovushlar yig‘indisi, degan ma’noni anglatadi.
Madaniy tadbirlarda musiqaning turli janrlari ishtirok etishi 
mumkin. Undan tashqari, bunday tadbirlarda musiqali jamoalar, 
vokal cholg'u ansambllari, musiqalardan parchalar, alohida musiqali 
nomerlar, boshqaruvchilarning chiqishlari uchun musiqa, xullas, 
voqeaning rivojlanishi uchun, tadbir yoki tomoshaning tempo- 
ritmini ushlab turishi uchun musiqa san’atidan foydalaniladi.
Musiqadan tadbirlar janrlaridan kelib chiqqan holda foydalanish 
maqsadga muvofiqdir.
Tadbirni tashkil etish va sahnalashtirishda musiqa quyidagi 
vazifalami bajarishi mumkin:
•musiqa - qatnashuvchilar, ishtirokchi obrazlarini xarakterlab 
beradi;
•harakat vaqti, joyini ifodalashi mumkin;
•tomoshabinga ko'rinmayotgan voqealarni ilg‘ab olishga, tez 
tushuna olishiga ko‘maklashadi;
•harakat, voqeada sahnaviy muhit yaratadi;
•monolog va dialoglaming emotsionalligi (hissiyot, hayajon- 
liligini) kuchaytiradi;
•so‘z bilan ifodalash qiyin boMgan daqiqalami tasvirlay bera 
olishi mumkin;
•xatti-harakat, voqealarni to'ldirishi, boyitishi mumkin; 
•pauzalar o'rnim to'ldirishi mumkin;
• 
vaqtni tejash yoki cho‘zish va boshqa muhim vazifalami 
bajarishi mumkin.
Biron-bir madaniy tadbir uchun alohida musiqa yozish qiyin 
kechadigan jarayondir. Shuning uchun ko‘pgina tashkilotchilar 
tayyor musiqa asarlarini tanlaydilar va shu musiqa asosida ish olib 
boradilar.
46

---

Repititsiyalar mobaynida musiqali nomerlar ham bir necha 
marta o‘zgarishi mumkin. Ba’zan tez fursatda yangi musiqa asari 
yaratishga to‘g‘ri keladi. Bunday sharoitda rejissyor va bastakoming 
qarashlari, nuqtayi nazarlarining bir-birlariga mos kelishi yangi 
asarni tez va muvaffaqiyatli yaratilishiga asos bo‘la oladi.
Sahnada ijro etilayotgan barcha xatti-harakatlar musiqa 
jo‘rligida amalga oshirilishi - bu yangilik emas. Agar rassom ijodi 
tasvirlash orqali, ko‘z bilan ko‘rish va. estetik zavqlanish 
imkoniyatini bersa, musiqa san’atidan esa eshitish orqali zavqlanish 
mumkin. Boshlovchilarning chiqishlari, kuy-qo‘shiqlar, tantanali 
qutlovlar, dialog va monologlardagi hazin musiqalar, raqslar va 
boshqa barcha ijodiy jarayonlar musiqa jo‘ rligida, musiqaning 
hamohangligida ifodalanadi.
Respublika miqyosida o‘tkazilayotgan barcha bayram va 
tomoshalami sahnalashtirish uchun kuy, qo‘shiq va musiqa tanlash 
eng asosiy ish bosqichlaridan hisoblanadi. Musiqa va kuylaming 
turli variantlari tanlangach, ulaming ijrochilari taklif etilib, 
qisqartirish yoki qo'shimcha matn qo‘shish (muallif roziligi bilan), 
xullas, montaj ishlari amalga oshiriladi. Musiqiy montaj ishlari 
amalga oshirilgach, shu asosda repetitsiyalar boshlanadi.
Musiqa albatta plastika, raqs, chiroq va boshqa ta’sirchan 
vositalar uyg‘unligida ham badiiy obraz yaratish imkoniyatlariga 
ega. Musiqalashtirilmagan tadbir tomoshabinga kerakli effektni bera 
olmaydi. Musiqaning to‘g‘ri tanlanishi, uni kerakli joyda ishlatilishi, 
uning g'oyaviy va mavzu jihatdan tomosha ruhiyatiga mos kelishi 
bastakorning tadbir yoki tomoshani oliy maqsadini to‘g‘ri anglay 
olganligidan dalolat beradi.
Alohida musiqiy nomer, tadbir kayfiyatini beruvchi musiqa, 
boshlovchilar chiqishlariga musiqa, sahnalashtirilgan parch alar 
uchun musiqa, qahramonlar xatti-harakatini ifodalovchi musiqa, 
eborlov, raqslar musiqasi va h.z.lar — tadbir yoki spektaklning 
mazmunini boyitishiga katta ta’sir ko‘rsatadi.
Madaniy tadbirlarni tashkil etishda eng asosiy vositalardan yana 
biri —