B. S. Sayfullayev, V. K. Rustamov madaniy tadbirlarni tashkil etish

ota va bota saltafan paket (yoki banka)da turli batiqlami otib ketadi
va uni sahnaga, ya'ni akvariumga tashlaydilar. Ota har safar
qo'tida batiq tashlaganday bo'tganda sahnaga bitta baliq (ya'ni
baliq rol\ni ijro etayotgan talaba) sakrab tushadi va xuddi suvda
suzib yurganday turli harakatlarni bajaradilar. Batiqlami suvga
tushirib bo'lgach, ota qo'tida boshqa idishda ularga yemish otib
ularga bera boshlaydi. Baliqlar suzib kelishib ovqatlami talashib-
tortishib yeyishadi. Ota chiqib ketgach, bola akvariumga kelib turli
harakatlarni bajara boshlaydi, masalan, ularni ushlamoqchi
bo ‘ladi, ovqat berib tutmoqchi bo 'ladi, chiroqni o ‘chirib tutmoqchi
bo ‘ladi, qarmoqni ama!lab yig'ib tutmoqchi bo ‘ladi. Bolaning ko 'zi
choy qaynatgich (kipitilnik)ga tushib qoladi. Uni olib suvga botirib
146

---

tokka tiqmoqchi bo 'ladi. Otasi kirib qolib uni suvdan olib iashlab,
bolani koyigan bo ‘ladi. Bola arazlab qoladi va jahli chiqib
akvariumni itarib yuboradi va akvarium ag 'darilib hamma baliqldr
yerda tipirchilab qoladi. Ota darrov ularni luiib. bankaga soladi
(ya 'ni sahnadan tashqariga joylashtirgan bo 'lib, aktyor-baliqlarni
sahnadan chiqarib yuboradi).
Yuqorida berilgan etyudlarni o'zlashtirish uchun qo‘yi!ayotgan 
talablarni bajarish birinchi kurs talabasi uchun majburiydir.
H ar bir talabaga etyud topish vazifasi berilganda, uni tasdiqdan 
o ‘tkazish uchun turli savollarga javob berishi kerak bo'ladi. Etyudni 
amaliy jihatdan ijro etib bergandan so‘ng ko‘rsatgan etyud bo‘yicha 
savol-javob boshlanadi. «Nima uchun bunaqa mavzu tanladingiz», 
«Shu etyud bilan nima demoqchisiz, g'oyangiz nima», «Uning 
tarbiyaviy ahamiyati nimada» va h.k. kabi savollar beriladi va bu 
savollarga javoblar aniq bo'lishi kerak boMadi. Shuning uchun 
asam i tahlil qilishni o‘rganish maqsadga muvofiqdir.
Har qanday asar singari etyudlar ham tahlil qilinadi. Bu jarayon, 
ya’ni etyudlar ustida ishlash aynan birinchi kursda o‘zlashtirishi, 
ularni o ‘rganish uchun tahlil qilishni taqozo etadi. Etyudlarni tahlil 
qilish yana shuning uchun kerakki, rejissyorlikning ilk saboqlarini 
o‘zlashtirish ana shundan boshlanadi, desak mubolag‘a boMmaydi. 
Chunki talabalar o'rtasida har bir asam i tahlil qilish uning yangi- 
yangi qirralarini kashf etilishiga asos bo‘ladi. Undan tashqari, ular 
mutaxassislik fanlaridan fikrlay oiish, o‘z fikrini boshqalarga 
yetkazish kabi vazifalarni amalga oshira boshlaydi.
Tahlil qilganda nimalarga e ’tibor berish kerak?
1. Asarning mavzusi (asar nima haqida degan savolga javob 
berishi kerak).
2. Uning g ‘oyasi aniqlanadi (m uallif nima demoqchi).
3. Konfliktlar aniqlanadi (qarama-qarshiliklar kim lar orasida).
4. Uning kompozitsion tuzilishi nimalardan iborat(prolog, 
tugun, voqealar rivoji, kulminatsion nuqtasi, yechim, epilog).
5. Yetakchi xatti-harakat (oliy maqsadga olib chiquvchi y o ‘1).
6. Oliy maqsad (shu asam i sahnalashtirish orqali rejissyor 
sifatida nima demoqchisiz).
7. Obrazlarga xarakteristika beriladi.
147

---

Etyud rejissyor uchun - birinchi kichik tugallangan spektakl 
boMib, O' zining oliy maqsadi, emotsionalligi, janr bo‘yicha hal 
etilganligi bilan ajralib turadi, u chiroq va musiqiy bezakli 
tomoshadir.
■''VTalaba etyud ssenariysini yaratishda berilgan shart-sharoit aniq 
ko‘rsatishi lozim. Bular:
— harakat qaysi vaqtda boMib o‘tishi. Ya’ni harakatning vaqti, 
tongdami, kechasi va h.k.
— harakat qayerda bo‘lib o‘tadi. Y a’ni qanday joyda, hovlidami, 
o'rm ondam i yoki dengizda.
— kim ishtirok etadi. H ar bir ishtirokchiga qisqacha tasnif 
beriladi. Uning yoshi, kasbi va xarakteri va h.k.
- n im a boMib o‘tadi. Y a’ni etyud m a’nosining qisqacha harakat 
mazmuni, uning fabulasi, sujeti, maqsadi ko‘rsatilib, bu harakat 
nima uchun am alga oshirilayotganligi haï etiladi. Qahramonlarning 
harakati ko‘rsatiladi.
Etyud har xil sujet asosida qurilishi mumkin. Jismoniy harakat 
va buyumlarsiz xatti-harakat asosida qurilgan etyudlar talabga 
ko‘proq javob beradi. Bu yerda sekin-astalik bilan mashqdan 
harakatga o ‘tib, bir vaqtning o 'zid a aktyorlik va rejissyorlik fikr 
qilish qobiliyatini faol toblaydilar.
Talaba buyumsiz xatti-harakat sifatida 
ketmon chopish 
jarayonini bajarmoqda. Mashq davomida u predmetoi to ‘g‘ri his 
qilib, uning og‘irligini, shaklini sezib, harakatda mantiqiy ketma- 
ketlik seziladi. Pedagog unga mana shu mashq asosida etyud 
tayyorlashni taklif etishi mumkin. Talabaga etyud ssenariysini 
yaratishda — etyud uchun harakatni qurish, etyuddagi qiziq berilgan 
shart-sharoitlar doirasini yaratishni, etyudni sahnalashtirishda esa -
etyud mazmunini faol shakllanish yo‘nalishini kuzatib, ssenariyda 
ko‘zda tuîilgan g'oyani amalga oshirish, voqeaning o‘tish vaqti, 
voqeaning o ‘tish joyi va ishtirokchining kim ekanligiga asosiy 
e ’tibor qaratish lozim.
Etyudni sahnalashtiruvchi rejissyor esa bevosita sahnalashtirish 
jarayonida quyidagilarga amal qilishi lozim41:
‘ll Ahm edov F .E . O inm aviy bayram lar rejissutasu asoslari. - T ., Aloqaohi 2008 y. 2 78-279 b.

---

- Ishni sahna kengligidagi o'yinni tashkil qilish, y a’ni berilgan 
shart-sharoitni am alga oshirish va aniqlashtirishdan boshlab, sahna 
kengligiga (sahna maydoniga) rejissyorlik va aktyorlik nuqtayi 
nazardan qarab, ular o'rtasida prinsipial farq borligini ko'zda tutish 
kerak, ijrochi o 'z tanasining kenglikdagi harakati uchun maydon- 
ning qulayligiga qaraydi.
- Joy, vaqt harakati va muhitning obrazli yechimini izlashni 
boshlab, maydonni to‘sib qo‘ymaslikka harakat qilib, 2-3 aniq 
bezakning detalini topish lozim. Sahna kengligini shunday tashkil 
qilish lozimki, unda ta’sirchan effekt va harakat muhiti yetarlicha 
ta’sirchan boMishi lozim. Har qanday sahnalashtirish effektlaridan - 
tovush, musiqa, chiroq va h.k.lardan foydalanishga ruxsat berildi.
- Ijrochilar harakatiga ayniqsa katta aham iyat berib, ularning 
harakatini faollashtirish lozim, buning uchun berilgan shart-sharoit- 
ni jadallashtirib, har bir parchada ijrochi uchun to‘g‘ri topshiriqlar 
topish kerak.
Pedagog va talabalar hamkorligida turli mashqlarni o‘ylab 
topish bu sohani tez o‘zlashtirishga olib keladi. Masalan, aytaylik 
voleybol o ‘yini...
Pedagog guruhni ikkita tomonga bo‘lib, voleybol to‘pini o'rtaga 
tashlab (tasaw urda-predm etsiz), 
o'yinni 
boshlash 
to‘g ‘risida 
komanda beradi. Koptokning yo‘na!ishiga qarab, talabalar koptokni 
qabul qilib oladilar yoki oldinga otadilar. M usobaqa tarzida 
tanlangan bu bitta mashqda aktyorlikning bir nechta elementlarini 
kuzatish mumkin. M asalan, predmetsiz xatti-harakat, ko'rish, 
diqqatni jam lash, partnyorlar bilan ishlash, sahnaviy muhit yaratish 
va boshqa shu kabi elem entlami o'zlashtirishda shunga o'xshash 
mashqlardan foydalanish katta samara berishi mumkin.
Bir so‘z bilan aytganda, etyudlar ustida ishlash -aktyom ing har 
jihatdan rivojlanishiga turki boMadigan ijodiy jarayondir. Shuning 
uchun ham uni faqat boshlang'ich kurslarda emas, balki muntazam 
ravishda takrorlab turish maqsadga muvofiqdir.
N azorat savollari va topshiriqlar: