Б. С. Мусаев а г р о к и м

Бнлнмннгнзни синаб кўринг
1. Ўсимликлар таркибида фосфор қанақа бирикмалар шаклида 
учрайди?
2. Фосфор усимлик танасидаги қайси жараёнларда фаол қатнаша-
ди?
3. Фосфорни усимликлар қайси бирикмалар шаклида ўалаштира-
ди?
4. Қайси ўсимликлар тупрокдаги қийин эрийдиган фосфорли 
бирикмаларни ҳам ўзлаштира олади?
5. Тупрокда фосфор қандай шаклларда учрайди?
6. Апатитлар ва фосфоритлар: уларнинг ўхшаш ва фаркланувчи 
белгилари.
7. Фосфорли ўғитларни эрувчанлигига кўра қандай гуруҳпарга 
бўлиш мумкин?
8. Суперфосфатни олиш усулини тушунтириб беринг. Оддий ва 
қуш суперфосфатнинг фарқи нимада?
9. Кучсиз кислоталарда эрийдиган фосфорли ўтитларга тавсиф 
беринг.
10. Фосфорли ўғитларни асосий ўғитлаш жараёнида киритиш ва 
унинг самарадорлиги.
11. Фосфорли ўғитларни экиш билан бирга қўллашнинг ўзига хос 
томонларини тушунтиринг.

---

Калийнинг усимликлар ҳаётидаги аҳамияти ва ҳосил 
таркибидаги миқдори
Калий тадқиқотчиларга ўсимлик ишқори — 
поташ 
сифатида азалдан маълум бўлсада, уни соф \олда 1807 
йилда кимёгар олим Дэви ажратиб олди. Ўсимлик, туп­
рок ва ўғит таркибидаги калийни К^О га айлантириб 
ифодалаш қабул қилинган.
Жонли ва жонсиз табиатда калий учта изотоп: 
ЗЧК(93,08%), 40К(0,011%) ва ^'К(6,91%)ларнинг аралаш­
маси сифатида учрайди.
Ўсимликлардаги калийнинг асосий қисми цито­
плазма ва вакуолаларда бўлгани ҳолда, ядрода учра- 
майди. Ялпи калийнинг 20%га яқини ўсимлик ҳужай- 
раларининг цитоплазма коллоидлари томонидан алма­
шинувчан шаклда, 1%и митохондриялар томонидан ал- 
машинмайдиган шаклда ютилади. 80%га яқин калий 
ҳужайра ширасида ион шаклида бўлиб, органик би­
рикмалар таркибига кирмайди. Шунинг учун узоқ ва 
шиддатли ёмғирлар таъсирида барщардаги (айниқса 
эски барглардаги) калийнинг анча қисми ювилиб ке­
тади.
Хлоропластлар ва митохондрияларда тўпланадиган 
калий уларнинг тузилишини маромига келтиради, фо­
тосинтетик ва қайтарилувчан 
фосфорланиш
жараёнла- 
рида энергияга бой АТФлар ҳосил бўлишига ёрдам 
беради. Куннинг ёруғ қисмида калий ионининг ҳужайра 
коллоидлари билан боғланиши кучаяди, кечалари ак­
синча, сусаяди, натижада унинг бир қисми илдиз тизи­
ми орқали тупроққа ажралади.
Калий ўсимлик танасининг барча қисмларида бир 
текис тақсимланмайди, кўпроқ қисми модда алмаши­
нуви ва ҳужайра бўлиниши жадал кетадиган меристема 
ва новдаларда тўпланади. Гул чангчиларида ҳам калий 
микдори кўп. Масалан, маккажўхори чангчилари кули 
таркибидаги кальций, магний, олтингугурт ва фосфор-

---

нинг йиғиндиси 25%га етмагани ҳолда, биргина калий 
микдори 35,5%ни ташкил қилади.
Калий биринчи навбатда цитоплазма коллоидлари- 
нинг дисперсланиш даражасини ошириши билан улар­
нинг гидратланишини кучайтиради. Бу ўз навбатида 
ўсимликнинг сувни тутиб туриш қобилиятини оширади 
ва қисқа муддатли қурғоқчиликларни енгиб ўтишига 
ёрдам беради.
Калий танқислиги натижасида оддий углеводлар­
нинг анча мураккаб углеводлар (ди- ва полисахарид- 
лар)га айланиши сусаяди. У қанд моддаларини барглар- 
дан усимликнинг бошқа қисмларига оқиб ўтишини ку­
чайтиради, углевод алмашинуви ферментлари, жумла­
дан 
амилаза
фаоллигини оширади. Калий танқислигида 
бир қатор ферментларнинг фаоллиги сусаяди, ўсим- 
ликда углевод ва оқсил алмашинуви бузилади, қанд 
моддаларнинг асосий қисми нафас олиш жараёни учун 
сарфланади, пуч донлар шаклланади ва донли экинлар 
ҳосилдорлиги кескин камаяди.
Калий усимликларда бир қатор витаминларнинг (ма­
салан тиамин ва рибофлавин) синтезланиши ва тўпла- 
нишига ижобий таъсир курсатади.
Калий ҳужайра ширасининг осмотик босимини оши­
ради, шу туфайли ўсимликларнинг совуққа чидамли­
лиги ошади.
Калий билан етарли даражада озиқлантирилган усим­
ликларнинг турли касалликларга (ғалла экинларининг 
қоракуя ва занг касалликлари, сабзавотлар, картошка 
ва илдиз мевалиларнинг чириш касаллигига чидамли­
лиги кучаяди.
Калий — кальций ва магний элементлари қатори 
қишлоқ хўжалик экинлари томонидан аммиак шаклда­
ги азотнинг ўзлаштирилишига ёрдам беради.
Усимликларда калий етишмаслигининг асосий бел­
гилари сифатида қуйидагиларни кўрсатиш мумкин: қари 
(эски) барглар чеккасидан бошлаб эрта сарғая бошлай­
ди, кейинчалик уларнинг чеккалари қўнғир (баъзан 
зангсимон нуқтали қизил) туе олади ва маълум муд­
датдан кейин баргларнинг четлари нобуд бўлади ва 
йиртилганга ўхшаб қолади (4—5-рангли расмлар).
Катион сифатида ютилган калий ўсимлик хужайра- 
сида зарядланган ион ҳолида бўлиб, ҳужайра моддала- 
ри билан жуда кучсиз боғланади ва ҳужайрадаги ноор- 
ганик анионлар ва полиэлектролитларнинг манфий зар- 
ядларини мўътадиллаштиришда асосий 
раддиион
ҳисоб-

---

ланади. Шунингдек у ионлар 
ассиметриясини
ва ҳужай- 
ра ҳамда муҳит ўртасида электр потенциаллари айирма- 
сини юзага келтиради. Айни хусусиятлар калийга Усим­
ликларнинг минерал озикданишида ўзига хос функци- 
яларни юклаган бўлса, ажаб эмас.
Маълумки, калий ҳужайрадаги бошқа катионлар 
микдорининг кўпайишига ва атроф эритмаларда калий 
концентрациянинг ортишига ижобий таъсир курсатади.
Ҳужайрадаги калий микдори ва ўсиш жараёни жа- 
даллиги ўртасида узвий боғликдик мавжуд. Шу боис 
калий танқислигида ҳужайраларнинг бўлиниши, чўзи- 
лиши ва ўсиши сустлашади деб таҳмин қилинади.
Ҳозирги кунда ўсимликларда оқсил синтези ва ка­
лий микдори ўртасида ижобий муносабат борлиги тўғри- 
сида етарли маълумотлар тўпланган. Калий етишмаган­
да фотосинтез маҳсулотларининг барглардан бошқа 
органларга оқиб ўтиши секинлашади, маҳсулдорлиги 
пасаяди.
Калийга нисбатан критик (танглик) давр ривожла- 
нишнинг илк даврларида (уруғ униб чиққандан кейин­
ги 15 кун ичида) кузатилади. Калийнинг энг кўп микдо­
ри одатда ўсимликларда биологик масса жадал тўпла- 
надиган даврда ўзлаштирилади.
Донли ва дон-дуккакли экинларда калийнинг ўзлаш- 
тирилиши гуллаш-сут пишиш даврларида, зикирда қий- 
ғос гуллаганда тугалланса, картошка, қандлавлагида — 
илдизмева, карамда эса карам бош шаклланадиган пайт­
да кучаяди.
Буғдойда ўзлаштирилиши мумкин бўлган калийнинг 
25,4%и тупланиш давригача, 42,1%и найчалаш ва 100%и 
бошокдаш давригача ўзлаштирилиши аникданган.
Ғўза шоналаш давригача (униб чиққандан 31 кун 
ўтгач) 2,8%, шоналашдан гуллашгача (58-кун) 17,8%, 
пишиш олдидан (145-кун) 100% калийни ўзлаштиради. 
Бундан ғўзада калийнинг ўзлаштирилиши анча узоқ 
давом этиши кўриниб турибди.
Калийнинг ферментлар фаоллигига таъсирини ўрга- 
ниш асосида бу катион фермент молекуласи билан 
таъсирлашиш чоғида 
«фермент-К- субстрат»
комплек- 
сини ҳосил қилиб, унинг 
конформациястт
ўзгартириш 
қобилиятига эга эканлиги аникданган. Калий фақатги- 
на фермент оқсиллар эмас, балки бошқа турдаги оқсил- 
лар учун \ам 
ион-эффектор
бўлиши мумкин деган тах­
мин мавжуд.
Шунингдек, ҳужайра мембранасидан калийнинг

---

ўтувчанлиги ҳам бошқа ионларга қараганда 
(Н*
иони- 
дан ташқари) анча юқоридир.
Калий ўсимликдаги механикавий элементлар, най- 
симон тутамлар ва луб толаларининг ривожланишига, 
пояларнинг йўғонлашиши ва ётиб қолишга чидамлили­
гини ошишига ёрдам беради, пахта зиғир ва каноп 
толаларининг ҳосили ва сифатида ижобий таъсир курса­
тади.
Ўсимлик тана қисмларидаги калий микдори ўсув 
даврига боғлиқ равишда ўзгариб туради. Бошқа элемент­
ларда кузатилгани каби калий ҳам қари (эски) барглар- 
дан ёш баргларга оқиб ўтади, яъни ундан қайта фойда­
ланиш 
реутилизация
содир бўлади.
Калийнинг қари барглардан ёш баргларга оқиб ўти- 
шида натрий фаол иштирок этади, у ўсишдан тўхтаган 
тўқималарда калийнинг ўрнини эгаллайди. Шундай 
қилиб, калийнинг ўсимлик танасида тарқалиши концен- 
трациянинг 
базипетадь градиети
билан характерланади, 
яъни унинг барг ва поя қисмларидаги микдори пастдан 
юқорига қараб ортиб боради.
Қишлоқ хўжалик экинлари ўз ҳосили таркибида ту­
тадиган калийнинг микдори билан бир-биридан кес­
кин фарқ қилади. Карам, картошка, қандлавлаги асо­
сий ва қўшимча маҳсулотлари таркибида калийни кўпроқ 
тутади. Калийга айниқса сабзавот экинларининг ҳосили 
бойдир (30-жадвал).
Донли экинлар калийни азотга тенг микдорда, фос­
фордан 2,5—3,0 марта кўпроқ (N:P20 5:K20=2,0-3,0:1:2,5- 
3,0) ўзлаштирса, картошка, қандлавлаги ва бошқа ил- 
дизмевалиларда бу нисбат тахминан 2,6:1:4 ни ташкил 
қилади.
30-жадвал.