|
֍
–
֍
–
֍
MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNING KOMMUNIKATIV
KO‘NIKMALARINI SHAKLLANTIRISHNING AYRIM MASALALARI
Nishanova M.X.
Toshkent davlat pedagogika universiteti, o‘qituvchi
Bolaning ichki dunyosi, ma’naviy qiyofasi, xulq-atvori, muomalasi, odob-axloqi,
madaniyati uning tili orqali namoyon bo‘ladi. Chunki har qanday kishining madaniyatliligi, odobi,
bilim darajasi, faxm-farosati, fikrlash doirasining kengligi yoki torligi, katta hayotga tayyor yoki
tayyor emasligi nutqida o‘z aksini topadi. Bugungi kunda maktabgacha ta’lim muassasalari uchun
ishlab chiqilgan “Ilk qadam” davlat o‘quv dasturida ham bolalarning aynan nutq va muloqot
sohasidagi kompetensiyalarini rivojlantirishga alohida e’tibor qaratilgan bo‘lib, unda “Nutq,
muloqot, o‘qish va yozish malakalari” sohasidagi o‘quv-tarbiyaviy faoliyat yakuniga yetganidan
so‘ng 6-7 yoshli bola:
nutqni eshitishi va tushunishi;
o‘z nutqida to‘g‘ri talaffuz, qulay grammatik shakllar va xilma-xil gap
konstruksiyalaridan foydalanishi;
ikkinchi tilni o‘rganishga qiziqish namoyon qilishi;
ikkinchi tilni egallash bo‘yicha dastlabki bilimlarini ko‘rsatishi;
badiiy adabiyot asarlariga qiziqishni namoyon qilishi;
so‘zning lug‘aviy, bo‘g‘inli va fonetik tuzilishi to‘g‘risida tasavvurga ega bo‘lishi;
turli ma’no shakllarini mustaqil ravishda tuzish va so‘zlab berishni bilishi;
yozishning dastlabki malakalari va vositalaridan foydalanishni bilishi kerakligi ta’kidlab
o‘tilgan.
Bugungi kunda hayotimizni texnologiyalashtirish sababli bolalarda aynan kommunikativ
qobiliyatni yaxshi rivojlanmayotganligini ko‘rishimiz mumkin. Bolalarni yosh davridanoq
televizor, kompyuter o‘yinlari, telefon bilan band qilib qo‘yilishi oqibatida, ularda muloqatga
kirishishda tortinchoqliq, tengdoshini tushunmaslik, fikrini yetkazib bera olmaslik va buni
oqibatida muammoli vaziyatlarni yuzaga kelishiga sabab bo‘lmoqda. Aynan yuqoridagi davlat
dasturini amalga oshirish orqali biz mana shu salbiy oqibatlarni oldini olishimiz mumkin.
Kommunikativ ko‘nikmalarni shakllantirishdan maqsad bolalarda kommunikativ
kompetentlikni tarkib toptirishdir, kommunikativ kompetentlik bolani tengdoshiga e’tibor
218
qaratish, tengdoshlar bilan birgalikdagi faoliyatni amalga oshirish, muloqot orqali o‘z hayotiy
tajribasini kengaytirish va boyitib borishga o‘rgatadi.
Kommunikativ ko‘nikmalar – o‘rganilayotgan til vositalari yordamida muayyan faoliyat
sohasi doirasidagi muloqot maqsadlari va vaziyatiga mos ravishda nutqiy faoliyatni amalga oshira
olish layoqati.
Kommunikativ qobiliyat esa – muloqot jarayonida kishilar o‘rtasidagi samarali o‘zaro
aloqani ta’minlovchi individual psixologik xususiyat bo‘lib, uni aniq metodika, qat’iyat va
amaliyotda qo‘llash orqali rivojlantirish mumkin. Bu borada L.Cherneskaning fikricha, bolada
kommunikativ kompetentlikni tarkib toptirish uchun, eng avvalo, unda quyidagi uchta malakani
shakllantirish kerak:
Birinchisi – bu bolani qiziqishlari sohasini aniqlash, unda aynan bolani muloqotga kirishishi
uchun u qiziqadigan va gaplashishni xohlaydigan mavzular aniqlab olinishi kerak. Bu bosqichni
to‘liq amalga oshirmasdan hech qanday natijalarga erishib bo‘lmaydi, chunki katta yoshdagi inson
o‘z-o‘ziga birorta ishni qilishga motivatsiya bera olishi mumkin, lekin yosh bolalar buni amalga
oshira olmaydi.
Ikkinchi bosqich bilimlar sohasini aniqlash hisoblanadi. Bunda boladagi muvaffaqiyatli
muloqotga kirisha olish borasidagi bilimlari bor yoki yo‘qligi aniqlanadi, agar bunday bilimlar
mavjud bo‘lmasa unda bu kabi axloq qoidalarini bolaga o‘rgatish lozim bo‘ladi. Bu borada eng
katta mas’uliyat ota-onalar zimmasiga tushadi, ota-ona bolaga suhbatga kirisha olish qonun-
qoidalari va muammoli vaziyatlardan chiqib keta olish usullarini o‘rgata olishi kerak.
Uchinchi bosqich bu muloqotga kirishish ko‘nikmalarini shakllantirish bosqichi hisoblanadi
va u bir nechta komponentlarni o‘z ichiga oladi.
-
xabarlarni birorta odamga tegishliligini asoslay olish;
-
suhbatdoshining e’tiborini o‘ziga qarata olish;
-
gaplarini asoslab bera olish;
-
tolerant bo‘lish;
-
suhbatdosh nima haqida gapirayotganini tushina olish;
-
suhbatdoshini qiziqtira olish;
-
suhbatdoshini e’tibor bilan eshitish;
-
suhbatdoshiga nisbatan empatiyani mavjudligi;
-
muammoli vaziyatlarni hal eta olishdan iborat.
Shu uchta bosqichni to‘g‘ri amalga oshirish orqali bolada kommunikativ ko‘nikmalarni
shakllantrish mumkin.
Bolada kommunikativ ko‘nikmalarni shakllantirishning eng samarali usuli bu o‘yin
hisoblanadi. O‘yin orqali bolalarning ijtimoiylashuvi, liderlik qobiliyati, ijodiy fikrlashi, jamoada
ishlash kabi ko‘nikmalari shakllanib boradi.
Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida olib boriladigan o‘yinlarning aksariyati aynan bolaning
kommunikativ ko‘nikmasini shakllantirishga karatilgan bo‘lib, bularga didaktik, syujetli-rolli,
“hikoyani qayta hikoya qilish”, so‘z-mantiqiy tafakkurning rivojlanganligini aniqlash uchun keng
tarqalgan “mazmunan bir syujetli rasmlar asosida hikoya tuzish” metodikasini, N.I.Gutkinaning
“Uycha” rasmi metodikasi, A.L.Venger va D.B.Elkoninning “Grafik diktant” metodikalarini misol
qilib olishimiz mumkin.
Ye.O.Smirnovaning fikricha, bolalarga o‘zlari tanlagan o‘yinlarni o‘ynatish maqsadga
muvofiq deb hisoblaydi, chunki bolalar ko‘pincha tanish bo‘lgan, qoidalarini biladigan, bir so‘z
bilan aytganda aynan aqli yetadigan o‘yinlarni tanlashadi. Bu tarbiyachiga bolani fikrlash va
nutqining rivojlanganlik darajasini aniqlab olishga yordam beradi. O‘yinlarni bolani ehtiyoji va
aqliy qobiliyatini hisobga olgan holda to‘g‘ri tashkil qilish, bolani kommunikativ kompetentligini
shakllantirib borishga xizmat qiladi.
Bu masalaga jiddiy va pedagogik-psixologik jihatdan mukammal bilimlarga ega bo‘lgan
xolda yondashish zarur, chunki bolani kommunikativ savodxonligi uning kelajakda barkamol
bo‘lib yetishishini aniqlab beruvchi asosiy mezonlardan biri hisoblanadi.
219
Do'stlaringiz bilan baham: |
