135
Ularda maktabgacha yoshdagi
bolalarga tabiat olami, undagi voqea-hodisalar o‘rtasidagi
bog‘liqlik to‘g‘risida aniq tasavvur va bilimlar berish, tabiatni asrab-avaylash, boyitish uchun faol
harakat qilish ko‘nikma hamda malakalarini shakllantirish ko‘zda tutilgan. Bu maqsadni amalga
oshirish jarayonida bolalarni davlatimizning tabiat muhofazasi bo‘yicha olib borayotgan ishlari
bilan tanishtirib borishga e’tibor kuchaytirilgan.
Ekologik tarbiya insoniyat ijtimoiy va ma’naviy
taraqqiyotining har bir bosqichida o‘ziga
xos tarzda amalga oshirilgan. Dastlab ibtidoiy tuzum sharoitida shakllana boshlangan ekologik
tarbiya mezonlari qadimgi odamning animistik va totemistik tasavvurlari asosida targ‘ib qilina
boshlangan bo‘lsa, keyinchalik uning qo‘rquvi va ixlosi zaminida yaratilgan tabu-taqiqlar
ko‘magida singdirila boshlandi. Nihoyat, insoniyatning badiiy tafakkuri rivojlanishi bilan uning
donoligi, aqlu zakovati bilan yaratilgan ertak, qo‘shiq, topishmoq, maqol kabi xalq og‘zaki ijodi
namunalarida ekologik tarbiyaga oid ayrim fikr va qarashlar targ‘ib qilina boshlandi. Xususan,
bunda topishmoqning roli va ahamiyati beqiyosdir. Topishmoq o‘z xususiyatiga ko‘ra tabiat
predmetlari va hodisalarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri emas, balki yashirin tilda ifodalab kelib, u yoki bu
tabiat narsa-hodisalari haqida aniq ma’lumot bera olish imkoniyatining mavjudligi tufayli uzoq
o‘tmishda yoshlarga ekologik bilim va tarbiya berishda, ularning
tevarak-atrofga nisbatan
kuzatuvchanligini va g‘amxo‘rligini, ekologik madaniyatini oshirishda juda qo‘l kelgan. Qizig‘i
shundaki, topishmoqqa xos xalqona an’ana hozirgacha o‘z qimmatini yo‘qotmay kelayapti.
O‘rta asrlar tuzumi sharoitida ekologik tarbiya ko‘proq islom dini talablari bilan bog‘liq
holda targ‘ib va tashviq qilindi. Xalqning ona tabiatni asrab-avaylash to‘g‘risidagi o‘y-
kechinmalari, qarashlari, tasavvur-tushunchalari islom dini hukmronligi davrida yanada
mustahkamlandi. Bolalar qalbida tabiatga muhabbat qancha erta uyg‘otilsa, ularning tabiat bilan
bog‘lanishlari shunchalik uzviylashadi. Bola tabiatga erta mehr qo‘yadi. Bu, shubhasiz,
tarbiyachilar va kattalarning faoliyati bilan chambarchas bog‘langan bo‘lib, insonni o‘rab olgan
olamning murakkabligini anglashlariga, tabiat inson turmush tarziga ta’sir etuvchi vosita
ekanligini tushunishlariga, bugunimiz va ertamiz uchun naqadar muhimligini
bilib olishlariga
yordam beradi. Tabiatdagi hamma narsa kichkintoylar uchun qiziqarli va sirli bo‘lib, bamisoli
topishmoqqa o‘xshab ketadi. Ular shu topishmoqlarni bilishga, sabablarini anglashga va bu haqda
fikrlashga ehtiyoj sezadilar. Asta-sekin maktabgacha ta’lim muassasalari mutaxassislari
tomonidan bolalar o‘rtasida ekologik tarbiyani yaxshi yo‘lga qo‘yish, ularning ekologik bilimini
va madaniyatini oshirish uchun eng qo‘l keladigan metodlarni izlab topishga, aniqlashga nisbatan
qiziqish birmuncha kuchaya bordi. Natijada bu borada bir qancha metodik qo‘llanmalar, maxsus
ilmiy-tadqiqot ishlari yaratildi.
Ekologik tarbiya ijtimoiy-iqtisodiy va muhim davlat ahamiyatiga molik masalalardan biri
bo‘lib, ta’lim sohasida respublika doirasida amalga oshirilayotgan asosiy tadbirlardan sanaladi.
Maktabgacha ta’lim muasssasalari uchun mo‘ljallab yozilgan “Ilk qadam” davlat o‘quv dasturida
ham bolalarda ilk tabiat haqidagi bilimlarni rivojlantirish, bolalarning
ilk rivojlantirish
masalalarida ota-onalar va jamiyatga tegishli bilimlar berishni tashkil etish va amalga oshirish
masalalari kiritilgan. Dasturda bu borada ota-onalar bilan ishlash, hamkorlikni rivojlantirishda
quyidagi vazifalar ko‘rsatib berilgan:
1.
Ota-onalarning maktabgacha ta’lim muassasasi borasidagi fikrlarini hisobga olish;
2.
Ilk rivojlanish masalalarida ota-onalarga bilim berish;
3.
Ota-onalarning o‘quv-tarbiyaviy jarayonda faol qatnashishga jalb etish;
4.
Ota-onalarning muassasa hayotida ishtirok etish borasidagi tashabbuslarini qo‘llab-
quvvatlash.
Dasturda bolaning rivojlanish sohalari kopetensiyalari ya’ni, bilish jarayonining rivojlanishi
sohasi kompetensiyalarida bolalar bilim olishga faol qiziqishni namoyon etishi, atrof-muhitdagi
voqea-hodisalar va ko‘rinishlarni kuzatishi hamda tadqiq qilishi, o‘quv va hayotiy faoliyat uchun
axborotni mustaqil ravishda topishi va undan foydalanishi, predmetlar, voqealar va ko‘rinishlar
o‘rtasida oddiy aloqalarni tushunishi, atrof-muhitga nisbatan ehtiyotkorona va g‘amxo‘r
munosabatni namoyon etishlari ko‘rsatib o‘tiladi. Shu nuqtai nazardan qaraganda, maktabgacha
136
yoshdagi bolalar aqliy
qobiliyatini rivojlantirish, tabiat bilan tanishtirish va ularning ekologik
tarbiyasini amalga oshirishning qulay pedagogik usullarini ishlab chiqish, didaktik imkoniyatlarga
boy tarbiyaviy vositalarini aniqlash alohida ahamiyatga ega bo‘lib kelmoqda. Bu muammoning
yechimida xalq og‘zaki ijodiga mansub badiiy janrlardan biri – bolalarning zehnini charxlash,
aqliy qobiliyatini va mantiqiy tafakkurini o‘stirish, so‘z boyligini oshirish, nutq madaniyatini
rivojlantirish maqsadida yaratilgan, qadim zamonlardan beri xalq pedagogikasida muhim tarbiya
vositalaridan biri sifatida tan olinib, keng qo‘llanilib kelinayotgan topishmoqlardan o‘rinli va
unumli foydalanish ijobiy natija beradi.
Binobarin, topishmoqlar o‘z janri tabiatiga ko‘ra ixcham shaklli,
mazmunan teran va
hayotiy-badiiy zavqi baland barkamol namunalardir. Ular ko‘proq tabiat va jamiyat hodisalari,
hayvonlar va o‘simliklar mavzularida yaratiladi. Shuning uchun topishmoqlar tarbiyaviy-didaktik
imkoniyatlarga boy bo‘lib, bolalar diqqatini o‘ziga tez jalb qiladi va ular xotirasiga tez o‘rnashib
qoladi. Topishmoqlar deyarli barcha yoshdagi bolalarning qiziqishini o‘ziga jalb etuvchi
ma’naviy-axloqiy o‘yin namunasidir. Ular bolalarning tevarak-atrofga kuzatuvchanligini oshiradi,
tabiat voqea-hodisalarining sodir bo‘lish sabablarini aniqlashga qiziqishlarini kuchaytiradi.
Natijada, bolalarning idroki, tasavvuri, qobiliyati, topqirligi, mustaqilligi rivoj topadi. Ayniqsa,
topishmoqlar bolalarga borliqdagi narsa-hodisalarning yaxlit ko‘rinishida
qismlardan, qism
ko‘rinishida esa yaxlitlikdan tarkib topishini idrok etishlariga, olam bir butunligini anglab
yetishlariga, hayot go‘zalliklaridan ma’naviy zavq olishlariga va shu go‘zallikni qadrlashga
o‘rgatishda muhim rol o‘ynaydi. Maktabgacha ta’lim sohasi uzluksiz ta’lim tizimining birlamchi
bo‘g‘ini hisoblanib, u har tomonlama sog‘lom va barkamol bola shaxsini tarbiyalash va maktabga
tayyorlashda g‘oyat muhim ahamiyat kasb etadi.
Mustaqllikning ilk yillaridanoq ta’lim muassasalarini milliy an’analarimiz asosida isloh
etish, ularga zamonaviy texnologiyalarni olib kirishga dolzarb vazifa sifatida qaralib kelinmoda.
Maktabgacha ta’lim muassasalari uchun bola tarbiyasida turli o‘quv dasturlari, tavsiyalar
bilan ish ko‘rishdan tashqari, mahalla, oilaviy muhit, bola bilan izchil munosabatda bo‘ladigan
shaxslarning tasirini ham hisobga olmoqlari kerak. Bular bolani shakllantirish muhiti, bola hayoti,
tasavvuri, aqlni boyitib boruvchi manba bo‘lib, ular bola psixikasi, shaxsi, hayotiy tajribasi,
faoliyatini boyitishning asosiy omili hamdir. Shu bilan bir qatorda, bola har bir yoshda o‘zini o‘rab
turgan muhitdan aynan o‘ziga zarur bo‘lgan hayotiy malakani oladi. Yuqoridagi muhit qanchalik
toza va musaffo bo‘lsa bolaning inson sifatida shakllanishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. Tabiiyki,
bu jarayonning o‘ziga xos qonuniyatlari mavjud. Ayniqsa bolalarni yoshlikdan mehnat qilishga
o‘rgatish va kattalar mehnatini qadrlashga o‘rgatish muhim hisoblanadi.
Mehnat tarbiyasining maqsadi bolalarda mehnatga ongli munosabatni shakllantirishdir.
Mazkur maqsadga erishish yo‘lida quyidagi vazifalarni ijobiy hal etish maqsadga muvofiq:
-
yosh avlodda mehnat qilish istagini qaror toptirish
va ularni zamonaviy ishlab
chiqarishning turli sohalarida faoliyat yuritishga tayyorlash;
-
bolalarda umumjamiyat manfaati yo‘lida mehnat qilish ehtiyojini hosil qilish;
-
ularning aqliy qobiliyatlarini rivojlantirish;
-
bolalarning mavjud bilimlarini uzluksiz ravishda takomillashtirib borishlari uchun zarur
shart-sharoitni yaratish;
-
ularda mehnat ko‘nikma va malakalarini tarkib toptirish;
-
bolalar faoliyatida yuqori madaniyat, maqsadga intilish, tashkilotchilik, mehnat intizomi,
tadbirkorlik, tejamkorlik, ishni sifatli bajarish, moddiy boyliklarga ehtiyotkorona munosabatda
bo‘lish, hayotiy faoliyat yo‘nalishini belgilash
malakalarini shakllantirish;
-
bolalarda davlat iqtisodiy siyosati mazmuniga tayangan holda ular yashab turgan
hududlar ishlab chiqarish xususiyatlariga muvofiq kasblarni egallashga bo‘lgan qiziqishni
oshirish;
-
bolalarni kasbga yo‘llash, ularni mehnat faoliyatining barcha turlari, shuningdek, ular
yashayotgan hududda ehtiyoj mavjud bo‘lgan mutaxassisliklar bilan tanishtirish.