B. S. Abdullaeva tdpu ilmiy ishlar va innovatsiyalar bo‘yicha prorektor

֍ 
–
 ֍ 
– 
֍ 
 
MAKTABGACHA TA’LIM TASHKILOTI TARBIYACHISINING BADIIY 
ADABIYOTNI IJRO ETISHDAGI ASOSIY METODLAR 
 
Rasulxo‘jaeva M.A. 
Toshkent davlat pedagogika universiteti, katta o‘qituvchi 
Ermatova S.B. 
Uchtepa tumani Xalq ta’limi bo‘limi, metodist
Ifodali o‘qish – o‘qiyotganiga o‘z munosabatini intonatsiya orqali ifoda etish, uni hissiy 
ta’mir nuqtai nazaridan baholash demak. 
Eslatib o‘tamiz, nutqni egallashning qonuniyatlaridan biri bola tomonidan nutqning hissiy 
ifodaliligini tushunishdan iborat. Intonatsion ifodalilikni bola deyarli instinktiv darajada 
o‘zlashtiradi. Psixologlarning kuzatishlaricha, bola ilk yoshidayoq, hali unga qaratilgan nutq 
mazmunini tushunmay turib, uning intonatsiyasi orqali uning umumiy xarakterini baholaydi, ya’ni 
hisni ijobiy yo salbiy deb baholaydi va unga mos ravishda reaksiya qiladi. 
Demak, tarbiyachining ifodali o‘qishi – bir tomondan, bolaga mutolaa qilinayotgan badiiy 
matndagi hislarning butun rang tasvirlarni yetkazish vositasi, boshqa tomondan esa, bola 
hissiyotini rivojlantirish va takomillashtirish usulidir. U yoki bu yoshdagi bolalar psixikasining 
emotsional sohasi rivojlanishining, intonatsiya vositasida erishilgan ma’lum darajasi, tarbiyachiga, 
keyingi yosh davrida lug‘at va grammatikaning ifodali vositalarini o‘zlashtirishiga yordam berish 
imkonini yaratadi. 
Tarbiyachining ifodali o‘qishga tayyorgarligi matnning suxandonlik o‘qilishidan iborat: 
tarbiyachi go‘yo mazkur matnning tinglovchisiga aylanadi va o‘zining maktabgacha turli yoshdagi 
tinglovchilarida aynan nima qiyinchilik uyg‘otishi mumkinligini oldindan ko‘ra bilishga intiladi 
hamda matn idrokini yengillashtirish vositalarini qidiradi. 
O‘quvchining ovoz kuchi. Bolalarga qanday o‘qish va hikoya qilish kerak: baland ovozdami 
yoki past? Bu savolga bir ma’noli qat’iy javob berish mumkin emas. Zero matnning baland yo past 
ovoz bilan o‘qilishi avvalo badiiy asar mazmuni bilan bog‘liq. Odatda, bolalarga o‘rtacha 
balandlikdagi ovoz bilan, uni ba’zan ko‘tarib, ba’an pasaytirib, o‘qish tavsiya etiladi. Xatto 
to‘polonchi bolalar ham o‘quvchining ovozi pasaygan vaqtida jim bo‘lib qoladi. 
Kichik yoshdagi tinglovchiga asar mazmunini to‘liq yetkazib berish uchun ovozni 
mazmunga qat’iy mos ravishda ko‘tarib va pasaytirib o‘qish kerak. 
Avval, tekis, u qadar baland bo‘lmagan ovoz bilan talaffuz qilamiz: 
Osmonlarni to‘ldirib,
Samolet uchib o‘tdi… 
Keyir ovoz kuchayadi va xuddi axborot bergan askarnikidek jarang sochadi: 
Uning mag‘rur ovozi 
Olamni tutib ketdi.
Ifodaliligi o‘z ovozini kuchiga ko‘ra aniq modullash malakasi bilan belgilanadigan lug‘aviy 
urg‘uni to‘g‘ri qo‘yish, nutqning aniqligi va ifodaliligiga ko‘maklashadi. 
O‘qish va hikoya qilishda nutqning zarur mazmuni bilan belgilanadigan sur’atini tutib turish 
juda muhim. Masalan, ko‘plab she’rlarni shoshilmasdan o‘kish talab etiladi. Ko‘p hollarda aynan 
bir asarning turli qismlari turlicha sur’atda o‘qiladi. Bolalar e’tibor qaratishini istagan 
so‘zlarimizni ohista o‘qiymiz, nisbatan kam ahamiyatlisini esa go‘yo tez aytish kabi. 
Sukut. Sukut yordamida asar qahramonlari kayfiyatini ifoda etish mumkin.
Mantiqiy urg‘uni qo‘yish. O‘quvchi ovozining hissiy bo‘yoqdorligi, uning tembri ham katta 
ahamiyat kasb etadi: aynan bir xil so‘zlarning ma’nosi ularni qanday ifoda bilan talaffuz 
qilishlariga ko‘ra o‘zgarishi mumkin. 

---

246 
Tarbiyachi bolalarga badiiy asarni o‘qib yo hikoya qilib berishdan avval uning tembral 
suratini yaxshi tasavvur qilib olishi lozim. Hissiy bo‘yoqdorligi to‘g‘ri bo‘lgan hikoya yoki 
mutolaa kayfiyatni yetkazib berishga ko‘maklashadi va hikoyaga qiziqishni kuchaytiradi. 
O‘quvchi ovozining tembr bo‘yog‘i va uning mimikasi, turishi, yuz ifodasi o‘qilayotgan yo 
hikoya qilinayotgan matn mazmuniga mos kelishi kerak. Xatto juda kulgili hikoyalarni 
kerakdagidek kayfiyatda o‘qilmasa, aksincha horg‘in chehra bilan o‘qilsa, u bolalarda kulgu 
uyg‘ota olmaydi. O‘qish va hikoya qilishda imo-ishora juda muhim. U so‘zni to‘ldirib, ahamiyatini 
orttiradi. Imo-ishoraga ehtiyotkorona munosabatda bo‘lish, uni suiste’mol qilmaslik lozim. 
O‘qishga tayyorlanayotib, tarbiyachi asardagi voqealar, uning motivlariga bolalarning 
e’tiborini qay yo‘l bilan tortish, qahramonning xatti-harakatiga o‘z munosabatini bildirish va uni 
bolalarga yetkazish uchun ovoziga qaysi tembrni berish haqida puxta o‘ylab olishi kerak. 
Tarbiyachi o‘qish, hikoya qilish davomida qahramonlar va tasvirlanayotgan hodisalarga o‘z 
munosabatini belgilab olmas ekan, bolalar bu ishni mustaqil bajarishi amrimahol. Aksincha, 
yozuvchi fikri qirralari, bayonning dramatizmi yo komizmi, personajning xarakter xususiyatlarini 
yetkazib beradigan mutolaani bolalar chuqur idrok eta oladi. 
Hikoya qiluvchi hikoyaning qurilishini anglab olishi kerak: birgina epizod, yoki bir necha 
epizod bayon qilinishi, qolaversa, ba’zan ular huddi “Zumrad va Qimmat” ertagidagi kabi qarma-
qarshi kayfiyatda bo‘lishi mumkin.
Tarbiyachi bularning hammasini e’tiborga olishi, asar kayfiyatini bolalarga – 
tinglovchilariga to‘g‘ri yetkazib berishga urinishi lozim. 
Bunda tarbiyachilar quyidagi asosiy metodlarlarni qo‘llashi maqsadga muvofiq: 
1.
Tarbiyachining kitobni yoddan o‘qishi. Bu matnni so‘zma-so‘z yetkazish. O‘quvchi, 
muallif tilini saqlagan holda, yozuvchi fikrining barcha qirralarini yetkazib berishi, tinglovchilar 
aqli va hissiyotiga ta’sir etishi. Badiiy asarlarning katta qismini kitobdan o‘qib berishi. 
2.
Tarbiyachining hikoya qilishi. Bu matnni nisbatan erkin yetkazib berish (so‘zlarni 
almashtirish, ularning joyini almashtirish, sharhlash mumkin). Hikoya qilish bolalar e’tiborini 
tortish uchun ko‘proq imkon beradi. 
3.
Inssenirovka (sahnalashtirish). Bu metodni badiiy asar bilan ikkilamchi tanishtirish 
vositasi sifatida baholash mumkin. 
4.
Yod olish. Asarni yetkazib berish usulini tanlash (o‘qish yo hikoya qilish) asar janri va 
tinglovchilar yoshiga bog‘liq. 
Tarbiyachining ushbu metodlarni qo‘llashi maktabgacha yoshdagi bolalarda kitobga, uning 
illyustratsiyalariga qiziqish va muhabbat uyg‘otadi, e’tiborini jamlashga, uni oxirigacha 
tinglashga, mazmunni tushunishga, unga hissiy reaksiya qilishga o‘rgatiladi. Kichkintoylarda 
birgalikda tinglash, savollarga javob berish ko‘nikmasi, kitobga ehtiyotkorona munosabat 
shakllantiriladi. Kichik guruhdan boshlab, tarbiyachi bolalarni janrlarni farqlashga o‘rgatadi. 
Uning o‘zi janrni aytib beradi: hikoya, ertak, she’r aytib beraman kabi.