B. Q. Haydarov

153. 
Rasmda tasvirlangan kalitning uzunligini aniqlang. 
154. 
Asilbek va Shohruh pomidor terishdi. Asilbek 12 kg 750 g, Shohruh esa 
Asilbekdan 8 kg 500 g ko‘proq pomidor terdi. Ular jami qancha pomidor 
terishdi?
155.
Yig‘indini toping:
a) 7 · 10000 + 4 · 1000 + 3 · 100 + 4 · 10 + 7 · 1;
b) 1 000 000 + 500 000 + 60 000 + 3 000 + 200 + 90 + 5;
d) 600 000 + 6 000 + 700 + 30 + 1.
156.
Fermer xo‘jaligida birinchi kuni 342 t, ikkinchi kuni birinchi kundagidan 22 t 
ko‘p piyoz terib olindi. Uchinchi kun esa ikkinchi kundagidan 18 t ko‘p piyoz 
terib olindi. Uch kunda jami necha tonna piyoz terib olindi?
157.
Qo‘shiluvchilarni bir-birini «qulay» songa to‘ldiradigan guruhlarga ajratib, 
yig‘indini hisoblang:
a) 16 + 21 + 13 + 24 + 19 + 27;
b) 347 + 118 + 249 + 53 + 162 + 81.
158.
Qo‘shishning guruhlash qonunini qo‘llab yig‘indini hisoblang:
a) (374 + 712) + 626; b) 999 + (901 + 2200); d) (3355 + 7777) + 2223.
159.
Yig‘indini qulay usulda hisoblang:
a) 51 + 52 +53 + 54 + 55 + 56 + 57 + 58;
b) 122 + 124 + 126 + 128 + 130 + 132 + 134 + 136 + 138.

---

41
8-§. NATURAL SONLARNI AYIRISH VA UNING XOSSALARI
8.1. Natural sonlarni ayirish
1- misol.
Shahzoda kitobning 48 betini o‘qiganidan keyin kitobning yana 
24 beti o‘qilmay qoldi. Kitob necha betdan iborat?
Yechish.
Masala qo‘shish amali yordamida yechiladi: 48 + 24 = 72. 
Javob:
Kitob 72 betdan iborat.
Endi boshqa misolni qaraylik.
2- misol.
Kitob 72 betdan iborat. Shahzoda kitobning 48 betini o‘qidi. Kitobning 
yana necha beti o‘qilmay qoldi? 
Yechish.
Shunday sonni topishimiz kerakki, unga 48 ni qo‘shganda, 72 hosil 
bo‘lsin. Bunday son – 24, chunki 48 + 24 = 72.
Javob:
Kitobning yana 24 beti o‘qilmay qolgan.
Bu holda 24 soni 72 va 48
 sonlarining ayirmasi 
deb ataladi va 72 – 48 
shaklida ifodalanadi. Demak, 72 – 48 = 24.
Yig‘indi va bitta qo‘shiluvchiga ko‘ra ikkinchi qo‘shiluvchini topishga 
ayirish 
amali 
deyiladi. Ayiriladigan son – 
ayiriluvchi
, ayiriluvchi ayriladigan son – 
kamayuvchi
va ayirish amali natijasi 
ayirma
deb ataladi. Xususan, 72 – 48 ham 
ayirma deb yuritiladi.
kamayuvchi
ayiriluvchi
ayirma
ayirma
72 – 48 = 24
Natural sonlarni ayirishda kamayuvchi ayiriluvchidan kichik bo‘lishi mumkin 
emas.
Ikki sonning ayirmasi – birinchi son ikkinchisidan 
qanchaga ko‘p 
ekanligini 
yoki ikkinchi son birinchisidan 
qanchaga kam
ekanligini anglatadi.
Natural sonlarni ayirishni sonlar nurida tasvirlash mumkin. Masalan, 8 sonidan 
5 sonini ayirish talab qilinsin. Sonlar nurida 
A
(8) nuqtani belgilaymiz (1- rasm).
O
B
A
X
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
–5
1- rasm
Undan chapga qarab 5 birlik kesma sanaymiz va 
B
(3)
nuqtani topamiz. 
Demak, 8 – 5 = 3.
Sonlar nurida 
A
va 
B
 
nuqtalar orasida 5 ta birlik kesma joylashgan. Demak, 
A
 
va 
B
 nuqtalar orasidagi masofa
5 ga teng bo‘ladi. Bu 
AB
 = 5
tarzida yoziladi.
Agar ikki nuqtaning koordinatalari berilgan bo‘lsa, unda ular orasidagi 
masofani topish uchun nuqtalar koordinatalarining kattasidan kichigi ayiriladi, 
ya’ni
AB 
= 8 – 3 = 5.

---

42