297.
Amallarni bajaring:
a) 42 ∙ 25 – 18 ∙ (97 – 87);
b) (7542 + 3343) ∙ 15 – 170 ∙ 12.
298.
Uy sharoitida bitta cho‘g‘lanma lampa
ener giyani tejovchi lampaga al mash ti-
ril sa, bir yilda 53 kg ko‘mir tejaladi va
105 kg zaharli is gazining atmosferaga
tarqalishining oldi olinadi. Agar 6 ta lampa
almashtirilsa-chi?
Matematika tarixiga oid lavhalar
Al-Xorazmiy o‘ylab topgan ko‘paytirishning panjara (to‘r) usuli
Bu usulni IX asrda buyuk bobokalonimiz, mashhur matematik olim Mu
hammad ibn Muso al-Xorazmiy o‘ylab topgan. Sonlarni bu usulda ko‘pay
tirish uchun ko‘paytuvchilar mos ravishda to‘g‘ri to‘rtburchakning tepa va
o‘ng tomoniga yozilgan. Ko‘paytma esa pastda paydo bo‘lgan.
Quyida bir nechta sonlar shu usulda ko‘paytirilgan. Ko‘paytirish jara-
yonini tahlil qiling va uni bajarish qoidasini toping. Topilgan qoidani keyingi
bir nechta misollarda qo‘llab, ko‘paytmani toping.
4
5
6
1
9
4
6
2
4
2
0
6
7
5
0
0
8
8 8
2
4
2
9
7
1
0
3
4
6
2
8
3
8
1
2
4
4
1
4
6
5
1
2
0
3
9
8
4
5
2
3 8
1
4
5
3
2
3
a) 56 ∙ 89 = 4984;
b) 194 ∙ 27 = 5238; d) 603 ∙ 241 = 145323;
e) 28 ∙ 58 = ….;
f) 234 ∙ 37 = …;
g) 593 ∙ 441 = … .
67
14- §.
NATURAL SONLARNI BO‘LISH
14.1. Natural sonlarni bo‘lish
1- misol.
30 ta olma 6 ta likopchaga teng qilib taqsimlandi. Har bir likopchaga
nechtadan olma solingan?
Yechish.
Har bir likopchaga solingan olmalar sonini
c
harfi bilan
belgilaymiz. Unda, masala shartiga ko‘ra,
c
ning shunday qiymatini topish
kerakki,
c
· 6 = 30 bo‘lsin.
Ravshanki,
c
=
5 bo‘ladi, chunki 5 · 6 = 30.
Demak, har bir likopchaga 5 tadan olma solingan.
Yuqoridagi masalada berilgan koʻpaytma va bitta koʻpaytuvchiga
koʻra, ikkinchi noma’lum koʻpaytuvchini topdik. Berilgan koʻpaytma va bitta
koʻpaytuvchiga koʻra ikkinchi koʻpaytuvchini topish amaliga
boʻlish
deb
ataladi.
Umimiy holda
a
va
b
sonlarining
bo‘linmasi
(nisbati)
deb shunday
c
soniga
aytiladiki,
c
·
b
=
a
bo‘ladi.
a
va
b
sonlarining bo‘linmasi
a
:
b
tarzda belgilanadi va quyidagicha yoziladi:
a
:
b
=
c
Bu yozuvda
a
–
bo‘linuvchi
,
b
–
bo‘luvchi
va bo‘lish natijasi
c
–
bo‘linma
deb
ataladi.
bo‘linuvchi
bo‘luvchi
bo‘linma
bo‘linma
30
:
6 =
5
Bo‘linma – bo‘linuvchining bo‘luvchidan
necha marta kattaligini
, yoki
bo‘luvchining bo‘linuvchidan
necha marta kichikligini
bildiradi.
Har qanday sonni nolga bo‘lish mumkin emas!
1 ·
a
=
a
bo‘lgani uchun, bo‘lish amalining ma’nosiga ko‘ra
a
: 1 =
a
va
a
:
a
= 1 (
a
≠ 0).
Har qanday sonni 1 ga bo‘lganda yana o‘sha sonning o‘zi hosil bo‘ladi.
0 ·
a
= 0 bo‘lgani uchun bo‘lish amalining ma’nosiga ko‘ra
0 :
a
= 0.
Nolni har qanday natural songa bo‘lganda yana nol hosil bo‘ladi.
68
Do'stlaringiz bilan baham: |