B. Q. Haydarov

2- nazorat ishi namunasi
1. Amallarni bajaring:
а) 249 638 + 83 554; 
b) 665 247 – 8296.
2. а) 28 763 sonidan 9338 ga katta bo‘lgan sonni toping.
b) 59 345 soni 53 568 sonidan qancha katta?
d) 59 345 soni 69 965 sonidan qancha kichik?
3. Birinchi yashikda 62 kg olma bor bo‘lib, bu ikkinchi yashikdagi olmadan 18 kg 
ga ko‘p. Ikkinchi yashikda qancha olma bor?
4. 
MFK
uchburchakning 
FK
tomoni 62 sm.
 
FK
 
tomonidan 
KM
tomoni 1 dm 
uzun, 
MF
tomoni esa 16 sm qisqa. Uchburchak perimetrini toping va uni dm 
da ifodalang.
5. To‘g‘ri chiziqli yo‘lak bo‘ylab 15 ta buta ekildi. Butalar orasidagi masofa bir xil. 
Agar birinchi va oxirgi butalar orasidagi masofa 210 dm bo‘lsa, qo‘shni butalar 
orasidagi masofani toping.

---

46
9-§.
 
SONLI VA HARFLI IFODALAR
9.1. Sonli ifodalar
1- rasmda tasvirlangan, tomonlari 4 sm va 6 sm 
bo‘lgan to‘g‘ri to‘rtburchakning perimetri nimaga teng?
Ravshanki, usbu to‘rtburchakning perimetri 
2 · 4 + 2 · 6 ko‘rinishidagi ifoda bilan aniqlanadi.
Sonlar, arifmetik amallar va qavslardan tuzilgan 
bunday ifodalar 
sonli ifodalar 
deb ataladi. 
Masalan, 23 – (12 + 45) va 12 · 40 – 450 : 9 ifodalar sonli ifodalardir. 
Sonli ifodada amallar belgilangan tartibda bajarilsa, 
sonli ifodaning qiymati 
hosil bo‘ladi. 
Yuqoridagi sonli ifodaning qiymati, ya‘ni to‘g‘ri to‘rtburchakning perimetri 
2 · 4 + 2 · 6 = 20 (sm) ga teng.
Tomonlari 4 sm va 
a
sm bo‘lgan to‘g‘ri to‘rtburchakning perimetri nimaga teng 
bo‘ladi? Bu savolga javob – 2 · 4 + 2 · 
a
ko‘rinishdagi ifoda bo‘ladi.
Sonlar, arifmetik amallar, qavslar bilan bir qatorda harflar ham ishtirok etgan 
ifoda 
harfli yoki harfiy ifoda
deb ataladi.
a
· 40 – 
a
· 
b
va 23 – (
a
: 
c
+ 45) harfli ifodalardir. 
Odatda, harfli ifodalarda son va harf yoki harflar o‘rtasidagi ko‘paytirish amali 
belgisi yozilmaydi. Shuningdek, harfiy ifodada ko‘paytuvchilar son va harf bo‘lsa, 
sonni harfdan oldin yozishga kelishilgan. 
Masalan, yuqoridagi 
a
· 40 – 
a
· 
b
harfli ifoda 40 
a
– 
ab
tarzda yoziladi.
Harfli ifodadagi harf o‘rniga turli sonlarni qo‘yish mumkin. Bu sonlar 
harfning 
qiymatlari
deb ataladi. Harfli ifodadagi harf o‘rniga son qo‘yib hisoblanganda 
chiqqan natijaga 
hatfli ifodaning qiymati
deyiladi.
1- misol.
Ishchi 2 soat ishladi. U birinchi soatda 12 dona, ikkinchi soatda esa 
birinchi soatdagidan m dona ko‘p detal tayyorladi. Ishchi ikki soatda tayyorlagan 
detallar sonini ifodalaydigan harfli ifoda tuzing. Harfli ifodaning 
m
a) 4 ga; b) 8 ga 
teng bo‘lgandagi qiymatini toping. 
Yechish.
Avval harfli ifoda tuzamiz. Masala shartiga ko‘ra, ishchi ikkinchi 
soatda 12+ m dona detal tayyorlagan. Unda, ishchi bu ikki soat ichida 12+(12+ 
m
) 
dona detal tayyorlagan bo‘ladi.
a) 12+(12+ 
m
) harfli ifodaning
m 
= 4 bo‘lgandagi qiymati: 12+(12+ 4) = 28;
b) 12+(12+ 
m
) harfli ifodaning
m
= 8 bo‘lgandagi qiymati: 12+(12+ 8) = 32;
Javob.
12+(12+ 
m
); a) 28; b) 32.