B mengliyev, G. Tojiyeva

daraxtlari) umumiy bo`lgan tomon - tanasi, shoxi  bor o`simlik.  Bizning ongimizda daraxt xuddi shu ma‟no  bilan  yashaydi.  "Umumiylik - 
bevosita  kuzatishda    berilgan        alohida      xususiyliklardagi  belgilarning    ongimizdagi  obrazi"  [1,8;].    Umumiyliklar  mayda  -  chuyda 
belgilarni  o`z  ichiga  olmaydi,  umumiylik  xususiyliklarda  takrorlanib  turadi.  Demak,  xulosa  shuki,  xususiylik  -  takrorlanmas, 
chegaralangan; umumiylik -  takroriy, chegaralanmagan. 
     Istalgan butunlik shakl va ma‟no tomondan iborat bo`ladi. Yana  daraxt  misoliga qaytamiz.   Daraxtning shakl tomoni bizga 
ma`lum: qattiq tanali o`simlik. 
     Daraxt nima uchun kerak? 
     a) soya soladi; 
     b) meva beradi; 
     v) yog`och beradi... Mana shu vazifalar daraxtning mazmun tomonidir, ya‟ni vazifasi. 
     Nutqiy  hosilalarning    mazmuni    turli      nutqiy      sharoitda  qanchalik  xilma  -  xil    bo`lmasin,    ma‟lum  bir  lisoniy  umumiylik 
ma‟nosining tajallisidir. Masalan, bir oddiy piyola ham ichish quroli, ham o`lchov andazasi, ham aylana chizish mumkin... Lekin piyolaning 
umumiy  mazmuni-choy  yoki  boshqa  suyuqlik  ichish  uchun      mo`ljallangan  o`zbek    milliy    ro`zg`or  buyumi.  Ongimizda  piyola    mana 
shunday  yashaydi.    Chunki  "nutqdagi  xususiy  ma‟nolar  lisondagi  umumiy  ma'nolarning  tajallisi"  [1,11;].  Umumiy  ma‟no    ma‟lum    bir  
fonema,  morfema,  leksemaning paradigmadagi o`rni,mavqeidan ochiladi. Masalan,  leksemalardagi umumiy ma‟no shu leksemaning 
o`zi munosabatdosh bo`lgan leksemalar qatoridan anglashiladi. "Ota" leksemasi  ongimizda  quyidagi paradigmada yashaydi va UGMsi 
o`shandan ochiladi: 
       /bobo/:  /buvi/ 
     /ona/ :  /ota/ 
           : 
    /bola/ 
         : 
   /nevara/ : 
     Ushbu  paradigmadan  "ota"  so`zining    UGMsi    kelib    chiqadi:  birinchi  avlod,      bevosita    qon-qarindosh,      katta,  erkak. 
Leksemalardagi  UGM    s  e  m  e  m  a  deyiladi.  Demak,  umumiylikning    mohiyati    ma‟lum    bir  umumiylikni  o`ziga  o`xshash  va  farqli 
umumiyliklar bilan  munosabatidagina ochilishi mumkin. 
     Sh.  Shahobiddinova  ishida  XGM  va  UGMlar  atroflicha  talqin  qilingan.  Jumladan,  son  kategoriyasi  shakllarining    XGM    va 
UGMlari. 
     [-lar] ning XGMlari: 
     a) ko`plik - Unda shirin - shirin bananlar bor (Sh. Yul.); 
     b) jamlik - ishchilar sinfi - ishchi sinfi; 
     d) bog`liqlik va o`xshashlik - Avvalgi sarvigullar o`qishni tugatishdi (Sh. Yul.); 
     e) taxmin - Soat beshlarda keldi; 
     f) kuchaytirilgan ma‟no - Tillarimga    ko`cholmaydi bo`g`zimdagi azobim... (U. Azimov). 
      
 
[o] shakl XGM lari: 
     a) jamlik - Gadoning dushmani gado bo`ladi (A.O.); 
     b) ko`plik - Majlisga yigirma kishi keldi (aniq ko`plik); U qishloqda uch - to`rt kun qoldi (noaniq ko`plik); 
   d) birlik  ifodalash - bunda  ko`rsatish  olmoshlari, "bir" so`zi ko`proq ishtirok etadi: Ushbu yodgorlikka murojaat qilar ekanman, 
mening maqsadim bitta... (O.Matjon). 
     Demak, son kategoriyasi shakllari uchun quyidagi UGMlarni ko`rsatish mumkin: [-lar] UGMsi─bo`linuvchan/ bo`linmas sifat va 
noaniq miqdor ifodalash. [o] UGMsi ─  bo`linmas  va  aniq/ noaniq miqdor ifodalash. 
     Bo`linuvchanlik/  bo`linmaslik  deganda,  quyidagini  tushunish  kerak:  har  bir  xususiylik  alohidalik  ekanligini    ko`rib  o`tdik. 
"Qovunlar"  degan  so`zshakli  bir  necha  qovunlarni  atab  keladi."Qovunlar"  so`zshakli  bir    to`plamni    ifodalaydi    va    u    bir  necha 
alohidaliklarga  bo`linadi.  "Ahmadlar" deganda Ahmad va unuing o`rtoqlari, oilasi...  tushuniladi.  Ya‟ni Ahmadlar  bir to`plamni ifodalaydi  
va    bu    to`plam    bo`linuvchan.    "Suvlarni  stolga  qo`ydi"    deganda    kola,    mineral    suvlar...  tishuniladi.  "Toshkentlarni  kezib  chiqdi" 
so`zshakl Toshkentni bo`lib beryapti, tumanlari hisobga olingan. "Tillarimga  ko`cholmaydi bo`g`zimdagi azobim" misrasida til, gap, so`z, 
og`iz ajratib berilgan. Shuning uchun "ishchi sinfi" va  "ishchilar  sinfi"; "o`qituvchi odati" va "o`qituvchilar odati" kabi so`z birikmalarida 
birlik va ko`plik son  ma‟nolari  yaqinlashsa  ham, orasida nozik farq bor.  "Ishchilar"da sifatiy bo`linuvchanlik sezilib turadi.  Birlik sonda  
yaxlitlik  ma‟nosi  ko`proqdir. Demak, bir jihatdan  birlik  va  ko`plik son ko`plik sonning bo`linuvchanlikni ta‟kidlashi,  birlik sonning esa 
yaxlitlikni  ko‟rsatishi  bilan  qarama-qarshi  turadi.    Miqdoriy  jihatdan    esa  birlik  son  birlik,    aniq/noaniq  miqdorni  ifodalay  olishi  bilan 
hamisha noaniq  miqdoriy  ko`plikni  ifodalovchi  ko`plik  son shakliga qarama - qarshi turadi. Shuning uchun "Bu kitobni ol",  "Stol ustida 

---

 
68 
to`rt kitob bor", "Kitob - bilim manbai" gaplarida 3 xil ma‟no voqelangan:  Kitoblar  so`zshakli hech qachon aniq miqdorni ifodalay olmaydi.  
Quyidagi gaplarni qiyoslang: 
     Uch kun (uch kunlar)dan keyin keldi; 
     O`ninchi yil (yillar)da tug`ildi. 
     Shuning  uchun    birlik    sonning    umumiy    grammatik  ma‟nosi  quyidagicha  ko`rsatilishi  mumkin:      birlik  ─  aniq  yo  noaniq 
miqdorni bo`linuvchan/ bo`inmas  
ma‟noda    berish.  Ko'plik  sonning  ma'nosi  ─  noaniq  miqdoriy  ko`plikni    bo`linuvchan    sifatda  berish.  Mana  shu    umumiy  
grammatik  ma‟nolar  bilan  birlik   va ko`plik morfologik  son  shakllari  til  tizimida, ongimizda yashaydi. Bu  umumiy  ma‟nolar  nutqda  
muayyan  moddiy shakllarda cheksiz rang-baranglikda voqelanadi. 
     Ko`rib o`tdikki, daraxt  umumiyligi  o`ta  sodda  va   u "o`simlik + tana + shox"dan iborat,  xolos. Lekin borliqdagi milliard 
daraxt  behad  rang  -  barang.    Xuddi    shunday    ko`plik  sonning  ma‟nosi    "miqdoriy  noaniq          ko`plik  +  sifatiy  bo`linuvchanlik"  kabi 
soddadir.    Nutqda  esa  u  milliard    xususiy  ko`rinishlarda  voqelanadi.    Birlik  sonining  ma‟nosi  "miqdoriy  aniq/noaniq  ko`plik  +  sifatiy 
bo`linmas" kabidir. Lekin yuqorida ko`rsatilgan UGM   nutqda   XGM   sifatida  voqelanar  ekan,  u umumiylik bilan xususiylik  orasida  
oraliq  ma‟nolar  yotadi. Oraliq ma‟nolar   xususiy   ma‟nolar  uchun  ma‟no tiplari, ya‟ni "o`xshash ma‟nolar  majmuasi", UGM  uchun esa 
"umumiylikning ko`rinishlari", turlari  mavqeida  bo`ladi.  Chunonchi, birlik sonning UGMsi "aniq / noaniq va  birlik"  kabi  ma‟nolarni  o`z 
ichiga oladi.   Va  UGM  XGM  sifatida  voqelanguncha  yuqorida ko`rsatilgan aniqlik, noaniqlik, birlik kabi uch OGM ma‟noning biridan 
o`tadi. Chunonchi,                    
          
    XGM                                OGM              UGM 
     Bu kitobda                       birlik         aniq/noaniq 
     Uch kitobda                     aniq           sifatiy bo'linmas 
     Kitobda                            ko`plik        miqdor 
 shunday yozilgan.               noaniq        
 
    OGM hamisha  so`zning  lug`aviy  ma‟nosi,  matn,  qurshov bilan aloqador bo`ladi. Chunonchi, [-lar] ko`plik sonning umumiy 
ma‟nosi -"sifatiy  bo`linuvchan,  miqdoriy noaniq ko`plik" UGMsi bir necha OGMga ega. Bulardan asosiylari: 
     1. Bir yoki turli jinsdagi predmetlarning NMK(noaniq miqdoriy ko‟rsatkichi)ni ifodalash (kitoblar, odamlar...); 
     2. O`lchanmas moddalarni alohidaliklarga ajratib noaniq miqdoriy ko`plikni ko`rsatish (Toshkent suvlari...); 
     3. Turli tur va jinslardan iborat NMKni ko`rsatish   (yog`lar-sariq yog`, paxta yog`i; ichimliklar-aroq, mineral suv, kola); 
     4. Narsani   yondoshlari   bilan  birgalikda NMK sifatida ifodalash (Ahmadlar keldi; Toshkentlarni aylandik.); 
     5. Taxmin ifodalash: 70- yillar; 
     6.  Bo`linmasni  bo`linuvchan    etib    ko`rsatib,    ekspressiv  ma‟no  berish  (Yuraklarimga      to`kildi).    Mana  shunday    har    bir  
morfologik shaklda XGM,  OGM  va UGMlar mavjud  bo`ladi.  Siz  1940-80-yillarda  nashr  etilgan darsliklarda tanishgan grammatik 
shakllarning ma‟nolari asosan XGM va   OGMlardir. UGMlarni   ochish   bosqichiga o`zbek tilshunosligi endi ko`tarilmoqda.  Jumladan,  
ushbu mavzular  mana  shu  UGMlarni  ochishga  bo`lgan  ilk  qadamlardan biridir. 
     Shunday  xulosaga  kelish    mumkinki,    UGM    til    birligining  minglab  turli    xil    matnlarda    yuzaga    chiqadigan    va  bevosita 
kuzatishda berilgan  xususiy  grammatik  ma‟nolari (XGM)ning umumiy yig`indisi   emas,  XGMlar  negizida  yotgan,  XGMlarga nisbatan 
umumiylik vazifasini o`taydigan ma‟nodir. 
     XGMlar  bilan  UGMlar orasidagi munosabat bilvositadir. Bu ikki bo`g`inni bog`lovchi ma‟no tipi ─ bu OGMdir.