B. M. Azizov, I. A. Israilov, J. B. Xudoyqulov

Paxta hosildorligini aniqlash. 
Ilmiy tadqiqotlarda hosildorlikni 
aniqlash eng asosiy vazifalardan biri. Har qanday ilmiy ishda hosildorlik 
asosiy ko‗rsatkich, kutilayotgan natija, oxirgi maxsulot. SHu tufayli 
o‗rganilayotgan variantlar yuqori hosildorlikka erishgandagina ishlab 
chiqarishga tavsiya beriladi. 
Hosil hisobi bo‗yicha ma‘lumotlarga ishlov berish quyidagilarni 
tashkil etadi: 
1.Terimlar bo‗yicha bitta ko‗sakdagi paxta vazni aniqlanadi .Buning 
uchun hisobli maydonlardan 50 dona ko‗sak paxtalari terib olinib tarozida 
tortiladi va ko‗saklar soniga bo‗linadi. 
2.Bitta 
ko‗sakdagi paxta vazni barcha terimlar bo‗yicha 
aniqlanadi.Buning uchun barcha terimlarda zarur variantlardagi hisobli 
o‗simliklardan terilgan paxta vazni bir biriga ko‗shilib , g‗o‗zalardagi 
paxtasi terilgan ko‗saklar soniga bo‗linadi. 
3.Har biro variant va har bir terim bo‗yicha yig‗ishtirib olingan paxta 
miqdori aniqlanadi.Bunda barcha terimlarda terilgan paxta umumiy paxta 
maydoniga bo‗linadi. 
4.Variantlar va takrorlanishlar bo‗yicha o‗rtacha arifmetik hosildorlik 
sga aniqlanadi. 
5.Har bir variantning nazorat variantdan o‗rtacha farqi aniqlanadi 
(s/ga). 

---

150 
6.Olingan ma‘lumotlarning ishonchliligi variatsion statistik usulda 
tekshiriladi. Bu fenologik kuzatishlar va boshqa hisob kitoblar bilan birga 
variantlar orasidagi farqning ishonchliligini aniqlash imkonini beradi. 
Tajribada olingan ma‘lumotlarga ishlov berishning eng mukammal 
usullaridan biri sochilgan dispersion tahlildir. 
Dala tajribalarida qo‗l bilan paxta hosilini terishda o‗rtacha ko‗sak 
massasini aniqlash uchun namunalar terib olinadi. Har bir variantdan terib 
olingan paxta hosilini hosildorligiga aylantirishda qo‗shib hisoblanilishi 
uchun namunaning umumiy sof og‗irligi ham aniqlab qo‗yiladi. 
Paxta hosilini hisobga olish uchun terimchilar maxsus tushuntiruv
insotuktajdan o‗tkazilib, dala tajribasining mohiyati, ahamiyati, olingan 
mahsulotning aniqlik darajasi va uni ishlab chiqarishda ahamiyati hamda 
terishda bajariladigan ishlar haqida batafsil aytib o‗tiladi. Har bir variant 
uchun alohida nomerlangan qog‗ozchalar tarqatiladi. Variant yoki 
qaytariqlardagi paxtani terib bo‗lib toroziga olib kelganda shu 
nomerlangan qog‗oz orqali variant yoki qaytariq aniqlanib, paxtaning 
massasi shu variantdan terib olingan paxta hosiliga qo‗shib qo‗yiladi. Bu 
vazifalar ilmiy xodim yoki diplomatlar tomonidan bajariladi va nazorat 
qilinadi.
Terib olingan paxtaning miqdorini yozish uchun alohida dala daftari 
oldindan tayyorlab qo‗yiladi. Bu daftar quyidagi jadval ko‗rinishida 
to‗ldiriladi. Paxta hosilini hisobga olish jadvali, terim kuni – 20.09.2012 
terim soni – 1.
16-jadval 
Paxta xosilini xisobga olish 
q
ay
tar
iq
I:
v
ar
ian
t 
I:
ter
imc
h
in
i 
I:
Terimchining 
I.F.O. 
ek
an
og
‗i
r.
y
u
k
. 
p
ax
ta
et
ak
b
-n 
og
‗i
r 
so
f 
p
ax
ta
og
‗i
r 
kg
o‗r
ta 
ko
‗s
ak
mas
s. 
an
iq
p
ax
ta 
g
r.
p
ax
ta
ja
mi
og
‗i
rl
ig
i gr
ay
lan
ti
ri
sh
k
o
effi
ts
i 
y
en
ti
h
o
si
d
o
rl
ik
s/
g
a 
1 
1 
1 
Ahmedova 
Z. 
0,5 24,0 23,5 
0,5 
24,0 
41,7 
10,0 
Har terimdan keyin terib olingan paxta hosilini hosildorlikga 
aylantirishda asosan ikki usuldan foydalaniladi. 
1.
Proporsiya yo‗li bilan. 
2.
Aylantirish koeffitsientini topish yo‗li bilan. 

---

151 
Har ikkala usul bilan ham hosildorlikni topishda, variantning hisobga 
olish maydoni aniq bo‗lib, shu asosiy ko‗rsatkich asosida topiladi. Shuning 
uchun ham yuqoridagi jadvalni yuqori tomoniga nechanchi terimligi va 
terim kuni yozib qo‗yiladi. 
Agar variantning uzunligi 100 metr bo‗lib, g‗o‗za qator orasi 60 sm. 
dan bo‗lsa va hisobga olish qatorlari to‗rt qator bo‗lganda, bu holatda 
hisobga olish maydoni 240 m
2
bo‗ladi. Proporsiya yo‗li bilan amalga 
oshiriladi. 
240 m
2
– 24 kg 
10000 m
2
- X
yoki 10 s/ga teng. Xuddi shu ma‘lumotlarni aylantirish koeffitsentining bir 
gektar maydon yuzasini, variantining hisobga olish maydoni yuzasiga 
nisbati bilan topiladi. 
bunda, K – hosildorligiga aylantirish koeffitsenti;
G – 1ga maydonning yuzasi 10000 m/kv; 
X – hisobiga olish maydoni
Hosildorligini aniqlash uchun aylantirish koeffitsientini terib olgan 
paxta hosili miqdoriga ko‗paytiriladi. 41, 66 x 24 = 10 s/ga. Hamma 
terimlar bo‗yicha shu usullar bilan paxta hosildorligi, ya‘ni har gektardan 
olingan hosil sentneri aniqlanib variant va qaytariqlar bo‗yicha o‗rtacha 
hosildorlik hamda o‗rganilayotgan omil hisobiga olingan qo‗shimcha 
hosildorlik aniqlandi va bu jadvalga yoziladi. 
17-jadval 
Paxta hosildorligi, s/ga 
q
ay
tariq 
I:
v
ariant
I:
terimlar
bo‗yicha 
jam
i 
h
o
sild
o
r-
lik
qaytariqlar 
bo‗yicha 
o‗r
tach
a 
h
o
sild
o
r-
lik
qo
‗sh
im
c
h
a 
h
o
sild
o
r-
lik
1 
2 
3 
4 
1 
2 
3 
4 
Variantlardagi paxta hosilini terib olish paytida, paxtadagi barg va 
burlarini tozalab, namlik me‘yori bo‗yicha quritilib keyingina aniq og‗irlik 
aniqlaniladi va hosildorligiga aylantiriladi. 

---

152 
Tajriba varianti ish rejasida paxta tolasining texnologik sifati 
ko‗rsatkichlari va paxta tolasining chiqishini hamda 1000 dona chigitning 
absalyut massalarini aniqlash ham ko‗zda tutilgan bo‗lsa, u holda o‗rtacha 
ko‗sak massasini aniqlash uchun olingan paxta namunalaridan 
foydalaniladi. Paxta tolasining chiqimi tolaning texnologik sifat 
ko‗rsatkichlari, 
ya‘ni 
metrik 
nomeri, 
(mikrometr) 
pishiqligi, 
buraluvchanligi va hakozo ko‗rsatkichlar hamda 1000 dona chigitning 
massasini aniqlash uchun alohida mavjud bo‗lgan uslubiyatlarga asoslanib 
aniqlanadi. 
Paxta tolasining chiqimini va 1000 dona chigitning massasini 
aniqlash uchun olinadigan paxta namunalari 20 kg. dan kam bo‗lmasligi
kerak. 
Dala tajribalarida uning maqsadiga qarab paxta hosilini mashinada 
ham terish mumkin. Buning uchun g‗o‗za kimyoviy modda (defoliant) lar 
bilan ishlanib, o‗simlikning bargi yaxshilab to‗kilib, keyingina paxta 
mashinada teriladi. 
Tajribadagi g‗o‗zadan o‗simlik o‗suv vegetatsiya davrining oxirida 
hamma variantdagi g‗o‗zalardan 1-5 tup olib quritib, bir tup o‗simlikning 
massasini va agrokimyoviy analizlar hisobiga o‗simlik tarkibidagi ozuqa 
moddalar miqdori aniqlanadi. 
Ushbu o‗simliklar ham g‗o‗za bargi sun‘iy holda to‗kilishidan oldin 
olinadi. 
Paxtani terishdan oldin g‗o‗za bargi sun‘iy holda to‗ktirib 
bo‗lingandan keyin oradan 8-10 kun o‗tgach paxta terimi mashinasining 
burilishi uchun zarur bo‗lgan joylar tayyorlanadi. Buning uchun uvatdagi 
g‗o‗zalar paxtalari terib o‗rib olinadi. Bu joyning kengligi 5 m dan kam 
bo‗lmasligi kerak. Burilish joylari yaxshilab tekislab, o‗rilgan g‗o‗zalar 
yana bir marotaba ochilgan ko‗saklar terilib, terim mashinasi ishiga xalaqit 
bermaydigan joyga chiqarib qo‗yiladi.