Б. Ж. Эшов, А. А. Одилов Ўзбекистон тариxи

Шайбонийлар даврида ижтимоий тузум. 
 
 
 
Бу даврда солиқ тўловчи аҳоли фуқаро (раият) деб аталган ҳамда улардан 
турли солиқлардан ташқари жарималар ҳам ундириб олинган. 
Аввалги даврда бўлгани каби, шайбонийлар даврида ҳам ердан 
олинадиган солиқ хирож (мол) деб аталиб, ҳосилнинг маълум қисми 
ундирилган. XVI-XVIII аср ёзма манбаларда бу атама “мол”, “моли-жиҳот”, 
“мол ва жиҳот”, кўпроқ “хирож” сифатида тилга олинади. Бу тўловнинг 
миқдори шароитга қараб 3/1, 4/1, 5/1, айрим ҳолларда эса 2/1 қилиб 
белгиланган. Мулк ерларидан ҳосилнинг 10/1 миқдорида солиқ ундирилиб у
ушр деб аталган. Хирож асосан маҳсулот сифатида ундирилган. 
Хирождан ташқари “доимий”, “қонуний”, ва “фавқулодда” каби бож 
ва ўлпон турлари мавжуд бўлиб, уларнинг сони ўзаро урушлар ва давлат 
марказлашуви даврида янада кўпайган. Уруш ҳаракатлари даврида деҳқонлар 
ва ҳунармандлардан олинадиган солиқ “аваризот” деб аталиб, у қисман пул 
билан ундирилган. 
Марказий ҳокимият вакиллари фойдасига ҳам махсус солиқлар 
ундирилган. Мисол учун, доруғалар фойдасига доруғачи ёки доруғалик
деган солиқ пул кўринишида тўланган. Афсуски, шайбонийлар даврида пул
кўринишида тўланган ўлпон ва солиқлар ҳақида маълумотлар жуда кам. 
Олий табақа 
Умаролар 
Уламолар 
Фузало 
Раият (фуқаро) 
Қуллар
Хон ва унинг қариндошлари, ўзбек султонлари, йирик сарой 
амалдорлари (вазири вузаро) 
Ҳарбий-маъмурий амалдорлар, вилоят ҳокимлари, қўшин ва қабила 
бошлиқлар. Улар қўлидаги маҳаллий бошқарув. 
Йирик дин арбоблари, шайхлар, хожалар. Ҳам дунёвий, ҳам диний 
бошқарувда иштирок этганлар 
Олимлар, шоирлар, санъаткорлар каби маънавий-маданий ҳаёт 
намояндаси бўлган табақалар 
Дўкондорлар, хунармандлар, деҳқонлар ва чорвадорлар, ёлланиб 
ишловчи аҳоли ёки асосий солиқ тўловчилар 
Ҳарбий юришлар пайтида қўлга туширилган асирлар. Улардан , 
саройда, амалдорлар ва уламолар хўжалигида фойдаланилган. 

---

380 
Шунга қарамасдан “пул” атамаси қўшилган пилла пули, кўкнор пули,