|
Маҳмуд Қошғарий фаолияти билан бевосита шуғулланувчи
олимларнинг фикрича бу зот 1029-1038 йиллар орасида Қашғарда туғилган.
У ўзига тўқ, зиёли оиладан бўлиб, Қашғарда яхши билим олади. Ҳатто у
Бухоро ва Нишопур шаҳарларида ўз билимларини кенгайтириб катта-катта
олимлар билан суҳбатда бўлади. Маҳмуд Қошғарий яшаб ижод этган йиллар
Қорахонийлар давлатининг гуллаб-яшнаган даврига тўғри келади. Маҳмуд
Қошғарий жуда кўп сафарларда бўлади ва ўзининг асарлари учун бой
маълумотлар тўплайди. Кўп йиллик изланишлар натижасида “Девони луғати
турк” ва “Жавоҳири-наҳв” “Турк тили синтаксиси асослари” асарларини
ёзади. Минг афсуслар бўлсинки, охирги асар ҳанузгача топилмаган. Маҳмуд
Қошғарийни бутун илм оламига танитган асари унинг “Девони луғати турк”
асаридир. Бу китоб араб тилида ёзилган. Унда олим кўп йиллар давомида
туркий қабилалар орасида олиб борилган кузатишлар асосида туркий
тилларни қиёсий ва тарихий усуллар билан таҳлил қилган ва бу тилларнинг
ўзига хос хусусиятларини очиб беришга ҳаракат қилган. Олимларнинг
фикрича, муаллиф ушбу тадқиқотида жуда кўп сўзларнинг этимологиясини
ҳам жуда аниқ ва тўғри изоҳлаб берган.
Асар икки қисм (муқаддима ва луғат)дан иборат. Олим асарга ўзи
тузган дунё харитасини ҳам илова қилади. Бу ҳол асарнинг қимматини янада
оширади. Харита доира шаклида чизилган бўлиб, унда мамлакат, шаҳар,
қишлоқ, тоғ, чўл, довон, денгиз, кўл, дарё ва ҳоказолар номлари ёзилган.
Харитада ёзилмай қолган номлар эса асар матнида берилган. Харита асосан
ҳозирги Шарқий ярим шарга тўғри келади. Маҳмуд Қошғарийнинг ўзи бу
279
ҳақда шундай ёзган: ”Румдан Мочингача бўлган... шаҳарлар ўрнини аниқлаш
мақсадида уларнинг ҳаммасини ер шаклидаги доирада кўрсатдим”.
Асарда турли уруғ-қабилалардан қипчоқ, ўғиз, татар, ямак, басмил,
ябону, қай, бошқирт, қирғиз, уйғур, жамил, тару, ичроқ, тухси, яғмо, чигил,
тангут, табғоч, шунингдек, форс, араб, хитой, рус халқлари ҳақида ҳам
маълумотлар келтирилади. Асарда булардан ташқари бир неча туркий
тилдаги ҳикматли сўзлар берилган.
Маҳмуд Қошғарийнинг бу асарида Ўрта Осиё ҳудудидаги бир қанча
шаҳарлар номларининг келиб чиқиши масалалари ҳам алоҳида кўрсатилган.
Китобда туркий ёзув тўғрисида аниқ маълумотлар берилиб, 18 ҳарфдан
иборат турк (уйғур) алифбоси ҳам кўрсатиб ўтилган.
Маҳмуд Қошғарийнинг бу китоби дунё халқларининг жуда ҳам кўп
тилларига таржима қилинган. Асарнинг бунчалик катта аҳамиятга эга
бўлиши муаллифнинг ҳаётни яхши билганлиги, турли билимларни пухта
ўзлаштирганлиги ва асарни ҳаёт тажрибасига асосланиб ёзганлигидан
далолат беради. Шунинг учун ҳам асар ўз илмий қимматини бугунги кунда
ҳам йўқотгани йўқ.
Қорахонийлар даврида яшаган яна бир ўз даврининг атоқли шоири,
донишманд ва давлат арбоби Юсуф Хос Ҳожибдир (ХI аср). Унинг
таржимаи ҳоли, туғилган йили ва ҳаёти тўғрисида ёзилган бирон-бир асар
сақланиб қолмаган. У Қорахонийлар сулоласининг пойтахти Баласоғунда
туғилган ва шу ерда ижод этган. Ҳозирги кунда Юсуф Хос Ҳожибнинг
“Қутадғу билик”-”Бахт-саодатга бошловчи билим” деб номланган дидактик,
бадиий-фалсафий асари бизгача етиб келган бўлиб, бошқа асарлари маълум
эмас. Шоирнинг ўзи бу ишга роппа-роса 18 ой сарфлаган ва унга жуда ҳам
пухта тайёргарлик кўрган.
Асар насрий муқаддимадан сўнг 77 байтдан иборат бўлган шеърий
муқаддима билан бошланиб, 73 бобнинг мундарижаси берилади. Бошланғич
боблар ўша давр анъаналарига биноан бошланиб, Оллоҳ ва Пайғамбар, ислом
динининг фойдаси ва дунёвий, ижтимоий-сиёсий, аҳлоқий-илмий масалалар
билан тугалланади.
Асар шунчалик кўп қамровли-ки, унда кўтарилган масалаларни оддий
санаб ўтишнинг ўзи ҳам бир неча саҳифаларни ташкил этади:
Масалан: Етти сайёра ва ўн икки бурж.
Инсон фарзандларининг қадри билим ва тафаккурда.
Тилнинг фазилат ва манфаатлари.
Китоб эгасининг узри.
Билим ва ақл-идрокнинг фарқи тўғрисида.
Баҳад мадҳи.
Ой тўлдининг бахт ҳақидаги ҳикояси.
Ана шу санаб ўтилганлардан ҳам кўриниб турибдики, асарда шоир
инсон масаласини ажратиб олади. Инсоннинг ижтимоий моҳияти, унинг
ҳаётдаги ўрни, вазифаси ҳар томонлама таҳлил қилинади.
“Қутадғу билиг” асарида билим ҳақида алоҳида боб бўлиб, унда
билимдан ҳеч бир зиён бўлмаслиги, у кишиларга фақат фойда келтириши
280
мумкинлиги, кишиларга билим қадр-қиммат, ҳурмат ва эҳтиром келтириши
мумкинлиги айтиб ўтилади. Шунингдек, асарда марказлашган давлатни
мустаҳкамлашга қаратилган низоларга чек қўйиш каби ўша давр учун жуда
катта аҳамиятга молик бўлган масалаларга ҳам алоҳида эътибор берилади.
Шу билан бирга, давлатни идора этиш йўллари, бунинг учун беклар бу йўлда
ўз атрофига билимдон, ақлли одамларни тўплаши лозим эканлигини алоҳида
таъкидлайди. Эл-юртни бошқариш асосида икки нарса ётади деб кўрсатган
шоир. Бири адолат кўрсатиш бўлса, иккинчиси, улардан марҳаматни
аямасликдир. Юқорида қайд қилинганидек, шоирнинг бу асари дунё
жамоатчилиги томонидан яхши қабул қилинган энг яхши асарлар қаторидан
ўрин олган.
Мустақиллик йилларида буюк аждодлар илмий мероси ва фаолиятини
қайта ўрганиш бошланди. Уларнинг хотираларига юксак ҳурмат ва эҳтиром
давлатимиз сиёсатининг асосий қирраларидан бири бўлиб қолди.
Do'stlaringiz bilan baham: |
