Б. Ж. Эшов, А. А. Одилов Ўзбекистон тариxи

 
Араб халифалиги давлат бошқаруви 
Халифа 
Вазир ул-вузаро 
Амир ул-умаро 
Давлат ишлари ва
давлатни бошқариш 
Ҳарбий ишлар ва
ҳарбий қўшинлар 
Девон ад-дар 
(кенгаш) 
Девон ал-машриқ 
Девон ал-хараж 

---

205 
Вилоят ноиблари 
VIII аср ўрталарига келиб Моварауннаҳр ҳудудида сиёсий бошқарув 
араб халифалиги сиёсий тизимига мослаштирилган эди. Вилоятлардаги 
ҳокимлар ва бошқа ҳукмдорларнинг қўли остидаги маъмурий-идора усули ўз 
шаклини саклаб қолган бўлишига қарамай, хокимларнинг халифа ноибига 
итоат этишлари шарт эди. Маҳаллий давлат бошлиқларининг кўпчилиги ўз 
ҳуқуқлари ва имтиёзларини сақлаб қолиш мақсадида ислом динини қабул 
қилган эдилар. Ислом динини қабул қилмаган зодагонлар ўз мол-
мулкларидан маҳрум этилар ёки катта миқдордаги товон тулар эдилар. 
Араблар иқтисодий ҳаётни ўз қўлларидан чиқармаслик мақсадида 
босиб олинган ҳудудларда сосонийлар тартибидаги солиқ тизимини жорий 
қилдилар. Булар асосан қуйидагилар эди: 
1. Қавонин ёки мукатиъа - майда вилоятлар ва туманлардан хазинага 
тушиб турган йиғин. 
2. Мақосима – ҳосилнинг маълум улуши миқдорида тўланган. Унинг 
ҳажми суғоришга боғлиқ ҳолда белгиланган. 
3. Мисоха - ер ҳажмига қараб миқдори белгиланадиган солиқ бўлиб, 
унда экин экилиши ёки экилмаслигига эътибор берилмаган. 
Бу солиқ тизимига ер солиғи - хирож (ҳосилнинг ўндан бир ёки ўндан 
икки кисми миқдорида), чорва, ҳунармандчилик, савдо-сотиқдан закот 
(қирқдан бир миқдорда) ҳамда исломни қабул қилмаган шахслардан 
олинадиган - жизья солиғи ҳам қўшилган. 
Замонавий илмий адабиётларда таъкидланишича, арабларнинг Ўрта 
Осиёни босиб олинган ҳудудларини бошқариш маркази Марв шаҳри бўлиб,
бу ердан туриб халифанинг ноиби Моварауннаҳр ҳамда Хуросонни идора 
қилган. Юқорида таъкидлаганимиздек, VIII асрнинг ўрталари ва охирларига 
келиб Моварауннаҳр ва Хуросон ҳудудларида сиёсий бошқарув араб 
халифалиги сиёсий тизимига мослаштириб бўлинган эди. Бу даврда 
Моварауннаҳрда Суғд, Шош, Фарғона, Хоразм, Уструшона, Тохаристон 
қабилардаги маҳаллий ҳокимлар зиммасига аҳолидан белгиланган 
солиқларни йиғиш, маъмурий бошқарувни амалга ошириш асосида ислом 
дини ғояларини аҳоли ўртасида ёйиш асосий вазифа қилиб белгиланган эди. 
Маҳаллий ҳокимлар фаолияти халифа томонидан тайинланадиган махсус 
амирлар томонидан катта назорат остига олинган бўлиб, бундан ташқари 
улар халифанинг Хуросондаги ноибига итоат этиши шарт бўлган. 
Араблар истилосидан кейин Моварауннаҳрда мусулмон қонунчилик 
тизими ҳам жорий этилди. Ислом ҳуқуқшунослигининг асосини ташкил 
этувчи шариат муқаддас китоб - Қуръони карим ва Ҳадиси шарифга ҳамда 
фикҳшунос олимларнинг турли саволларга жавоблари ва қарорларига таянар 
эди. Масаланинг яна бир жиҳати шундаки, Ислом динининг кўп жиҳатдан 
афзаллиги, аҳлоқ ва интизом нуқтаи назаридан оммавийлиги хусусияти 
Қуръони Карим 
(ҳуқуқий 
масалалар) 
Амирлар 

---

206 
араблар босиб олган мамлакатлар аҳолиси томонидан унинг тез орада қабул 
этилишига сабаб бўлади.