Б и р и н ч и булим

Qarshilik manometrlarining ishlash prinsipi sezgir element qarshiligining tashqi bosim ta’sirida o‘zgarishiga asoslangan. Sezgir elementlar qatoriga manganin, platina, konstantan, volfram, yarimo‘tkazgich va hokazolar kiradi. Qarshilik manometrlarida qo‘llash uchun eng qulayi manganindir.

Manganin ∆R elektr qarshilik orttirmasining R bosimga nisbatan chiziqli bog‘lanishiga ega:

∆R=K_p·R·P (3.26)

bu yerda, K_r – manganin qarshiligining o‘zgarish koeffisnenti, 1/Pa; R – qarshilik, Om.

Manganin qarshiligining chiziqli bog‘lanishi tajriba ma’lumotlaridan 3000 mPa bosimgacha tasdiqlanadi. Bundan tashqari, manganin elektr qarshiligining harorat koeffitsienti juda kichik. O‘zgartgich sezgirligining kichikligi bu manometrlarni juda yuqori (100 mPa dan ortiq) bosimlarni o‘lchash uchun qo‘llashga yo‘l qo‘ymaydi. Manganin uchun K_r =22,95·10^-2 dan 24,61·10^-2 1/Pa gacha.

O‘zgartgichdagi manganin qarshiligini o‘lchash uchun, odatda ko‘priklar, aniq o‘lchashlar uchun esa potensiometrlar qo‘llanadi. Manganin qarshilikli manometrlarning yo‘l qo‘yiladigan asosiy xatoligi ± 1 % dan oshmaydi. Asbobsozlik sanoatida chiqarilayotgan MM-2500 manganinli manometrlar 2500 mPa gacha bosimni o‘lchaydi.

Yarimo‘tkazgichli datchiklarning pezokoeffitsienti manganinnikidan ming marta ortiq, lekin datchiklar qarshiligining bosimga bo‘lgan bog‘lanishi nochiziqlidir. Bundan tashqari, katta miqdordagi gisterezis mavjud bo‘lib, harorat ham o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Yarimo‘tkazgichli qarshilik datchiklari mexanik jihatdan pishiq emas, ular 10 mPa dan ortiq bosimlarni o‘lchashga yaroqsiz.

Elektr qarshilik usuli bo‘yicha bosimni o‘lchashda sezgir element sifatida tenzodatchiklar qo‘llaniladi. Tenzometrning ishlash prinsipi kuch yoki unga mutanosib bo‘lgan deformatsiyani deformatsiyalangan jismga yopishtirilgan sim qarshiligining o‘zgarishiga aylantirishdan iborat.

Detaliga yopishtirilgan tenzodatchiklar o‘lchanayotgan bosim R ni elektr qarshilik o‘zgarishi bilan sezadi. Bu tenzosezgirlik koeffitsient K_T bilan baholanadi:

(3.27)

Bunda ∆R/R – tenzometr qarshiligining nisbiy o‘zgarishi; ∆l/l – cimning nisbiy deformatsiyasi; K_t – koeffitsient qiymati metallar uchun 0,5 ... 4,0 chegarasida bo‘ladi.

Yuqori metrologik va foydalanish xarakteristikalariga ega bo‘lgan tenzorezistorli bosimni o‘lchash o‘zgartkichlari bir qator afzalliklariga ko‘ra: gabarit o‘lchamlari va massasi kichik, vaqt bo‘yicha yuqori darajada barqaror, aniqligi yuqori, tebranishga chidamliligi, turli agressiv muhitlar bilan kontaktda ishlashi mumkinligi, uchqunga havfsiz qilib ishlaganiga ko‘ra yanada kengroq tarqalmoqda. Avtomatik nazoratning sanoat tizimlari uchun va o‘zgarmas tokning (0...5; 0...20 yoki 4...20 mA) standart chiqish signallari bilan ishlovchi mikroprosessor texnikasi asosidagi TJABT tarkibidagi tizimlar uchun Sapfir turkumidagi elektr o‘lchov tenzometrik o‘zgartkichlari majmuasi ishlab chiqarilmoqda: odatdagicha ishlangan Sapfir-22 va portlashdan himoyalangan turdagi Sapfir-22 Ex. O‘zgartkichlarning aniqlik sinfi 0,25 va 0,5.

Sapfir turkumidagi o‘lchash o‘zgartkichlari majmuasi mutlaq va ortiqcha bosimni, siyraklanishni, shuningdek suyuqlik va gazlarning sarflanishini, kimyoviy aktiv, qovushqoq va kristallanuvchi suyuqliklarning sath balandligini, suyuq muhit zichligini va bosim bilan bog‘liq boshqa kattaliklarni keng doirada nazorat qilishga imkon beruvchi datchiklar qatoriga kiradi. Sapfirning ishlash prinsipi kremniyning geteroepitaksial plyonkalaridagi tenzorezistiv effektdan foydalanishga asoslangan. O‘lchanayotgan parametrning ta’siri texnoplyonkali yarim o‘tkazgichli tenzorezistorli elementni deformatsiyalaydi. Tenzorezistorlar deformatsiyasi natijasida qarshilikning o‘zgarishi elektron qurilmalar yordamida me’yorlashtirilgan tokli chiqish signaliga aylanadi.

Sapfir-22 o‘zgartkichi komplekti kuchaytiruvchi qurilmasi bo‘lgan o‘lchash blokidan va manba blokidan iborat. Sezgir element deformatsiyasi, o‘lchanayotgan parametrning mutanosib kattaligi kremniyli tenzorezistorlarning qarshiligini o‘zgartiradi. Elektron qurilma qarshilikning bu o‘zgarishini o‘zgarmas tokning me’yorlashtirilgan chiqish signaliga almashtiradi.