Б и р и н ч и булим

2.11 – rasm. Avtomatik potensiometr o‘lchash qismining prinsipial sxemasi

Termojuftning TEYUK ini aniq o‘lchash va magnitoelektr millivolmetr hamda avtomatik potensiometrlarni tekshirish uchun o‘zgarmas tokda ishlaydigan laboratoriya potensiometrlaridan foydalaniladi: ko‘chma PP-63 va PP-70; namunaviy R330, R371 va boshqa potensiometrlar. Namunaviy asboblarning aniqlik sinfi: 0,002 va 0,005.

TermoEYUK ning me’yorlovchi o‘zgartkichi. Termoelektrik o‘zgartkichlardan olingan axborotni EHM ga yoki avtomatik rostlash tizimiga kiritish uchun me’yorlovchi o‘zgartkich keng qo‘llanadi. U termoelektr o‘zgartkichlarning signallarini 0-5 mA o‘zgarmas tokdagi bir xillashtirilgan signalga almashtirish uchun mo‘ljallangan.
Me’yorlovchi o‘zgartkichning ishlashi ish toki o‘zgaruvchi kuchga ega bo‘lgan potensiometrning sxemasidan foydalangan holda termo EYUK ning kompensatsiya-lovchi o‘lchash usuliga asoslangan.



2.12 – rasm. Termoelektr termometr (termojuft) bilan ishlaydigan me’yorlovchi o‘zgartkichning sxemasi.

O‘zgartkichning sxemasi 2.12-rasmda keltirilgan. Bu yerda, I – o‘lchash konturi; II – kompensatsiya konturi. I konturda tuzatuvchi ko‘prik TK, chiqish toki I_chiq bo‘lgan kuchaytirgich K₁ va rezistor R_t bor.

I konturga F va D uzayturuvchi o‘tkazgichlar yordamida termojuft AB ulangan. Tuzatuvchi (korrektorlovchi) ko‘prik termojuftning bo‘sh uchi haroratining o‘zgarishiga avtomatik tuzatma kiritish uchun, shuningdek, o‘lchashning quyi chegarasi 0 °C ga teng bo‘lmagan o‘zgartkichlarda boshlang‘ich termo EYUK ni kompensatsiyalash uchun mo‘ljallangan. Ko‘prik manbaining ab diagonaliga o‘zgarmas tokning barqarorlashtirilgan kuchlanishi ulangan. R₁,R₂ va R₃ rezistorlar – manganindan, R_m rezistor esa misdan yasalgan. K₁ kuchaytirgich ikkita kaskaddan iborat: ikki taktli ikki yarim davrli sxema bo‘yicha bajarilgan magnit MK va o‘zgarmas tokning kuchayishi rejimida ishlovchi yarim o‘tkazgichli kuchaytirgich K. Kuchaytirgich K₁ - nol – indikator vazifasini bajaradi.
II kompemsatsiya konturiga R_kk rezistor va teskari bog‘lanish (aloqa) kuchaytirgichi K₂ kiradi. Bu kuchaytirgich K₁ kuchaytirgichga o‘xshaydi, lekin kuchaytirgichning chiqish toki bo‘yicha chuqur manfiy bog‘lanish bilan ulangan. K₂ kuchaytirgichning I_mb, chiqish toki II konturning ishchi toki hisoblanadi va bu tok R_kk qarshilik bo‘ylab o‘tganda unda II kontur tomonidan U_kk =I_mb·R_kk kompensatsiyalovchi kuchlanish vujudga keltiriladi. I kontur tomonidan R_ab rezistorga tuzatuvchi ko‘prik TK ning cd o‘lchov diagonalida vujudga keluvchi U_cd (1 kuchlanish bilan qo‘shilgan E_AB(t,t₀)) termoelektr o‘zgartkich signali keltiriladi. Bu kuchlanish, yuqorida aytilganidek, termoo‘zgartkichning bo‘sh uchlaridagi haroratning tuzatmasiga teng, ya’ni U_cd=E_AB(t’₀,t_o).
Shunday qilib, bu E_AB(t,t₀)= E_AB(t,t’₀)+U_cd ga teng yakka signal U_kk kuchlanish bilan taqqoslanadi. ∆U=E_AB(t,t₀)-U_kk ga teng nobalanslik K₁ kuchaytirgichga beriladi, u yerda o‘zgarmas tokning ∆U signali avval magnit kuchaytirgich MK da o‘zgaruvchi tok signaliga aylantiriladi, so‘ngra kuchaytiriladi va yana o‘zgarmas tok signaliga aylantiriladi, u o‘zgarmas tokning yarim o‘tkazgichli kuchaytirgichi YK da qo‘shimcha ravishda kuchaytiriladi. K₁ kuchaytirgichning chiqish signali I_chiq tokini vujudga keltiradi, u R_TN tashqi zanjirga keladi va keyin kuchaytirgich orqali teskari aloqa kuchaytirgichi K₂ ga keladi. K₂ ku chaytirgichning I_t6 chiqish toki o‘zgaradi va R_kk rezistorda U_kk, kuchlanish pasayishini (tu shishini) ∆U nobalans kompensatsiyalashning statik xatosi deb ataluvchi biror kichik δU kattalikkacha o‘zgartiradi.
Kompensatsiyalashning statik xatosining mavjud bo‘lishi I o‘lchash konturida kompensatsiyalanmagan tok o‘tishga olib keladi. Bunda o‘lchanuvchi termoEYUK qanchalik katta bo‘lsa, bu tok shunchalik katta bo‘ladi.
Statik avtokompensatsion sxema bo‘yicha bajarilgan qurilmalarda bunday xatolikni yo‘qotib bo‘lmaydi, chunki o‘zgartkichning I_chiq chiqish toki va kompensatsiya konturining I_tb toki bu xatolikning mavjudligi bilan aniqlanadi va unga mutanosibdir. Shu bilan birga avtokompensatsion sxemaning statik xatosi, agar kuchaytirish koeffitsienti katta bo‘lgan kuchaytirgich foydalanilsa, ancha kamaytirilishi mumkin.
Endi o‘lchanayotgan termo EYUK E_AB(t,t₀) bilan o‘zgartkichning chiqish toki I_chiq orasidagi matematik bog‘lanishni qarab chiqamiz.
Yuqorida aytilganlarga muvofiq
∆U=E_AB(t_,t₀₎-U_kk (2.43)
K₁ va K₂ kuchaytirgichlarning chiqishida quyidagi signallar shakllanadi:
(2.44)
(2.45)
bu yerda, K^k₁ va K^k₂ – kuchaytirgich K₁ va K₂ larning kuchaytirish koeffitsientlari; I_kir=∆U/R_kr kuchaytirgichning kirish zanjirida ∆U signal vujudga keltiradigan tok; R_kir - K₁ kuchaytirgich kirish zanjirining qarshiligi. R_kk rezistorda kuchlanishning tushishini topamiz:
(2.46)
(2.43), (2.44) va (2.46) ifodalar orqali ushbuni topamiz:
I_chiq=K·E_AB(t_,t₀₎ (2.47)
bunda me’yorlovchi

o‘zgartkichning o‘zgartirish koeffitsienti
_.
Shunday qilib, me’yorlovchi o‘zgartkichning chiqish toki termoelektr o‘zgartkich (TEO‘) ning signaliga mutanosib bo‘ladi.
Kirish signalining qiymatidan kelib chiqib, termoelektr o‘zgartkichlar bilan ishlovchi me’yorlovchi o‘zgartkichlar 0,6...1,5 aniqlik sinflariga ega.