Б и р и н ч и булим

2.10 – rasm. Avtomatik potensiometrning tuzilish sxemasi

Yuqorida ko‘rilgan potensiometrlarda o‘lchash zanjirining nobalans toki nol indikator asbobi strelkasini harakatga keltiradi, avtomatik potensiometrlarda esa bu asbob yo‘q. Uning o‘rniga elektron blok ishlatiladi.

Ko‘chma potensiometrlardan farqli o‘larok, avtomatik potensiometrlardagi reoxordning surilgichi qo‘l bilan emas, balki maxsus qurilma orqali avtomatik ravishda siljiydi. 2.10-rasmda avtomatik potensiometrning tuzilish sxemasi ko‘rsatilgan.
TP termojuftli TEYUK E_x ni o‘lchash uni kalibrlangan R_P reoxord kuchlanishining kamayishi bilan taqqoslash orqali bajariladi. Potensiometrning kompensatsion sxemasi surilgich K li reoxord R_r, o‘zgarmas kuchlanish E_x ni o‘zgaruvchan kuchlanishga aylantirib beruvchi elektron kuchaytirgich 1, reversiv elektr dvigatel 2 va tok manbai E_a dan iborat. Elektr dvigatel 2 reduktor 3 orqali surilgich K va strelka 4 bilan bog‘langan. Kompensatsion sxemaning surilgichi reoxord bo‘ylab kuchlanish tushuvi tomon avtomatik siljiydi. Bu siljish reversiv elektr dvigatel RD yordamida bajariladi va nomuvozanat (kuchlanish nolga teng) bo‘lgunicha davom etadi. Shunday qilib surilgich K va unga biriktirilgan strelkaning vaziyati TEYUK ning qiymatini, demak, o‘lchanayotgan haroratni ko‘rsatadi. Qarshilik R kompensatsion zanjirdagi ish tokini rostlash uchun xizmat qiladi.
2.11-rasmda zamonaviy avtomatik potensiometr (KSP-4) o‘lchash qismining prinsipial sxemasi keltirilgan. Potensiometr o‘lchash ko‘prigining diagonallaridan biriga elektron kuchaytirgich EK va termojuft TP ketma-ket ulangan. Termojuftni ulash elektromagnit maydon ta’sirini kamaytirish uchun mo‘ljallangan filtr (rasmda filtrning R_f – S_f sodda sxemasi ko‘rsatilgan) orqali bajariladi. O‘lchash ko‘prigining ikkinchi diagonaliga stabillashgan tok manbai STM ulanadi. Bu manba o‘lchash zanjiridagi ish tokining o‘zgarmasligini ta’minlaydi.
Termojuft TP dan (yoki biron boshqa datchikdan) olingan o‘lchash axboroti signalining o‘zgarishi bilan elektron kuchaytirgichning kirishiga nobalanslik signali beriladi. Bu signal ma’lum bir o‘zgartgich orqali o‘zgaruvchan tokka aylanib, reversiv dvigatel RD aylanish holatiga kelguncha kuchayadi. Reversiv dvigatelning aylanish yo‘nalishi nobalanslik ishorasiga bog‘liq. Bu aylanish natijasida mexanik uzatma (shkiv yoki tros) yordamida R_r reoxord surilgichi nobalanslik signali o‘chguncha siljiydi.
Bulardan tashqari potegsiometr o‘lchash sxemasiga qurilmaning umuman normal ishini ta’minlovchi bir qator elementlar kiradi. R_sh, R_k, r_k qarshiliklar reoxord qarshiligi R_r ni rostlash uchun xizmat qiladi: bunda asbobning darajalanish va o‘lchash oralig‘i, ya’ni o‘lchash chegaralari nazarda tutilishi lozim. Qarshilik R_n va g_n lar yordamida shkala boshlanishi rostlanadi. R_d ballastli qarshilik, R_rt, R_rt va R_s rezistorlar STM ta’minlash manbaining ish tokini cheklash va rostlash uchun qo‘llaniladi. R_m rezistor termojuft erkin uchlaridagi harorat o‘zgarishining ta’sirini kompensatsiya qilish uchun mo‘ljallangan va termojuft uchlari ulangan joy, ya’ni asbobning kirish panelida joylashgan, R_M dan tashqari hamma rezistorlar manganindan, R_m rezistor esa mis yoki nikeldan tayyorlanadi.
Potensiometrlarning turli xil o‘lchamlardagi ko‘rsatuvchi, qayd qiluvchi, signal beruvchi, rostlovchi turlari ishlab chiqariladi.
Avtomatik potensiometrlarning aniqlik sinfi: 0,25; 0,5 va 1,0.