B. B. Berkinov, Ye. A. Yarmolik, Q. Q. Quvnoqov


-bob.   BOZOR XO’JALIGIDA REJALASHTIRISH METODOLOGIYASI



Download 2,02 Mb.
Pdf ko'rish
bet49/189
Sana31.12.2021
Hajmi2,02 Mb.
#235374
1   ...   45   46   47   48   49   50   51   52   ...   189
Bog'liq
indikativ rejalashtirish

3-bob.  
BOZOR XO’JALIGIDA REJALASHTIRISH METODOLOGIYASI 
VA ULARNI TASHKIL ETISH 
 
 
3.1. Indikativ rejalashtirish metodologiyasining tizimi. 
3.2.  Bozor  sharoitida  muvozanatlashgan  rejalashtirishning 
zaruriyati. 
3.3. Dasturiy-maqsadli rejalashtirish. 
 
 
3.1. Indikativ rejalashtirish metodologiyasining tizimi 
 
Indikativ 
rejalashtirish 
metodikasi 
indikativ 
rejalashtirish 
metodologiyasining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. 
Indikativ rejalashtirish metodikasi – bu barcha darajadagi prognozlar, 
dasturlar, rejalar va reja ko’rsatkichlarini hisob-kitob qilish tizimining vaqt 
chegaralarini  ishlab  chiqish,  asoslash  va  tahlil  qilish  usullarining 
yig’indisi.  Indikativ  rejalashtirish  usuli  deganda  uning  yordamida 
rejalashtirishning qandaydir muammosi hal etilib,  prognozlar, dasturlar va 
reja  ko’rsatkichlarining  son  qiymatlari  hisoblab  chiqiladigan  muayyan 
usul, texnik yondashuv tushuniladi. 
Indikativ  rejalashtirish  muammolarining  tarkibida farqlar  mavjudligi 
tufayli  prognozlar,  dasturlar  va  rejalar  ishlab  chiqishning  bir  necha 
usullaridan  foydalaniladi.  Ular  jumlasiga  quyidagilar  kiradi:  ekspert 
(baholash)  yoki  evristik  usullar;  ijtimoiy-iqtisodiy  tahlil  usullari; 
to’g’ridan-to’g’ri  muhandislik-iqtisodiy  hisob-kitoblar  usullari;  balans 
usuli;  iqtisodiy-matematik  usullar  va  modellar;  tizimli  tahlil  va  sintez 
usullari. 
Ekspert (baholash) yoki evristik usullar. Mazkur usullar bilvosita va 
to’liqsiz  axborotdan,  ekspert-mutaxassislar  tajribasidan,  ichki  hissiyotdan 
foydalanishga  asoslangan.  Quyidagilar  ulardan  foydalanishning  muayyan 
shakllari hisoblanadi: 
a)  ommaviy  baholash  –  aholi  alohida  guruhlarining  sostiologik 
tadqiqotlar  jarayonida  rejalashtirishning  qandaydir  muammosining 
mohiyati yuzasidan fikrlarini aniqlash; 
b)  ekspertlarning  muntazam  ishlashini  (qonun  chiqaruvchi  va  ijro 
etuvchi  hokimiyat  organlarining  ekspert  komissiyalari,  institutlarning 
Ilmiy kengashlari va h.k.) tashkil etish. 


 
54 
Ijtimoiy-iqtisodiy  tahlil  usullari.  Ijtimoiy-iqtisodiy  tahlil  ijtimoiy-
iqtisodiy  haqiqatni  har  tomonlama  o’rganishni,  ijtimoiy  munosabatlar  va 
ishlab  chiqarishni  rivojlantirishning  ilg’or  tendenstiyalarini  va  ularni 
takomillashtirish  imkoniyatlarini  aniqlash  maqsadida  hodisalarning  ichki 
aloqalari va bog’liqligini bilishni o’zida namoyon etadi. 
Tahlil  chog’ida  taqqoslash,  strategik  rejalashtirish,  guruhlash,  yirik 
obyektlarining ishlarini tanlab o’rganish, balans ko’rsatkichlarini  hisoblab 
chiqish,  indekslarni  hisoblab  chiqish,  regressiya  va  korrelyastiya 
koeffistientlarini hisob-kitob qilish kabi usullardan foydalaniladi.  
To’g’ridan-to’g’ri muhandislik-iqtisodiy hisob-kitoblar usullari bozor 
ehtiyojlari  uchun  mahsulotning  muayyan  turini  ishlab  chiqarishni, 
shuningdek  uni  ishlab  chiqarish  imkoniyatlarini  batafsil  asoslashdan 
iborat.  Sanoat  korxonalarida  bunday  hisob-kitoblar  ishlab  chiqarish 
quvvatlari,  xomshyo,  materiallar,  yoqilg’i,  energiya,  mehnat  resurslari 
(xodimlar)dan  foydalanishni  yaxshilash;  mahsulot  tannarxini  pasaytirish 
va hokazolarni qamrab oladi. 
Muhandislik-iqtisodiy 
hisob-kitoblar 
ichida 
ishlab 
chiqarish,  
investistiyalarning 
iqtisodiy 
samaradorligini, 
qimmatli 
qog’ozlar, 
foydalaniladigan  kredit  resurslarining  daromadliligini  hisoblab  chiqish 
alohida o’rin tutadi. 
Balans usuli. Balans usuli deganda o’zaro bog’liq ko’rsatkichlarning 
bog’lanishini  va  muvofiqlashtirilishini  ta’minlash  uchun  foydalaniladigan 
usullar yig’indisi tushuniladi. Ushbu usullarning  maqsadi  – ko’rsatkichlar 
o’rtasida muvazanatga erishishdan iborat. 
Balans  usuli  milliy  iqtisodiyotning  rivojini  tahlil  va  prognoz 
qilishning  muhim  vositasi  hisoblanadi.  Uning  yordamida  mamlakatda 
moddiy  va  moliyaviy  oqimlar  harakatining  yo’nalishlarini  aniqlash, 
iqtisodiyotda  moddiy-ashyoviy  va  qiymat  ulushini  belgilash,  ijtimoiy 
ehtiyojlar,  bozorning  moddiy  ne’matlar  va  xizmatlarga  bo’lgan 
ehtiyojlarini qondirishning moddiy asosini yaratish uchun ishlab chiqarish 
turli omillarining zarur o’sishini hisoblab chiqish mumkin. 
Iqtisodiy-matematik usullar va modellar. Iqtisodiy-matematik usullar 
ijtimoiy-iqtisodiy  tizimlarni,  iqtisodiyotning  muvozanatini  tahlil  qilish, 
iqtisodiy o’sishni prognoz qilishning o’ziga xos usullarini namoyon etadi. 
Quyidagilar  muhim  iqtisodiy-matematik  modellar  hisoblanadi:  milliy 
hisoblar tizimi, balans jadvali, mahsulotlar va xizmatlar ishlab chiqarish va 
ularni  taqsimlashning  tarmoqlararo  balansi,  moliyaviy  resurslar  va 
xarajatlar balansi, tarmoq modellari va h.k.  


 
55 
Chiziqli  va  chiziqsiz  matematik  dasturlash  usullaridan  ham  keng 
foydalaniladi. 
Chiziqli 
dasturlash 
yordamida 
ishlab 
chiqarishni 
rejalashtirish  vazifalari  muvaffaqiyatli  hal  etiladi:  belgilangan  mehnat  va 
moddiy  resurslar  bilan  mahsulot  ishlab  chiqarishning  optimal  dasturini 
tuzish, uskunalarni optimal darajada ish bilan ta’minlash. 
Iqtisodiyotdagi 
bog’liqlarning  aksariyat  ko’pchiligi  chiziqsiz 
xususiyatga  ega.  Shuning  uchun    dasturlashning  chiziqsiz  (parametrik), 
dinamik, stoxastik kabi boshqa turlari ham foydalanish mumkin. 
Tizimli  tahlil  va  sintez  usuli.  Strategik  rejalashtirish  usuli  sifatida 
tahlil va sintezning o’ziga xosligi iqtisodiy tizimlar va ularda kechayotgan 
jarayonlarni  ularning  tarkibiy  qismlariga  ajratishdan  iborat  bo’lib,  shu 
asosda istiqboldagi rivojlanishning muhim muammolari aniqlanadi. 
Turli darajalardagi ishlab chiqarish tizimlarini rivojlantirish rejalarini 
ishlab  chiqish  bilan  bog’liq  yalpi  muammolar  istiqbolli  yalpi  tahlil  orqali 
hal etiladi. Yalpi tahlil istiqboldagi rivojlanish oldida turgan muammolarni 
sintez  qilishning  ajralmas  qismi  hisoblanadi.  Tahlil  va  sintez  yagona 
metodologik  yaxlitlikni  o’zida  namoyon  etadi.  Tizimli  tahlil  va  sintez 
indikativ  rejalashtirishning  balans  va  ijtimoiy-iqtisodiy  tahlil  kabi  barcha 
muammolarini hal etishda qo’llanilishi mumkin. 
Rejalashtirish  mantig’i  indikativ  rejalashtirish  metodologiyasining 
asosini  tashkil  qiladi.  Strategik  rejalashtirish  mantig’i  –  bu  strategik 
rejalashtirish muammolarini  hal etish bilan bog’liq tartibotlarning tartibga 
keltirilgan izchilligi, asoslanganligi. 
Indikativ  rejalashtirish  mantig’ining  mazmunini  quyidagi  tarkibiy 
unsurlar ochib beradi: 
1.  Rejalashtirish  subyektining  maqsadini  yoki  maqsadlar  tizimini 
aniqlash va shakllantirish. 
2. Jamiyatning rejalashtirilayotgan davrdagi ehtiyojlarining hajmi va 
tarkibini aniqlash. 
3.  Rejalashtirilayotgan  davr  boshida  mavjud  bo’lgan  va 
rejalashtirilayotgan  davrda  yangidan  barpo  etilgan  resurslar  hajmi  va 
tarkibini aniqlash.. 
4.  Ehtiyojlarni  saflash  va  prognozlar,  dasturlar  va  rejalar  shaklidagi 
boshqaruv  qarorlarini  tayyorlash  asosida  vaqtinchalik  ziddiyatlar,  ular 
o’rtasidagi nomuvofiqliklarga barham berish yo’li bilan turli darajalardagi 
ijtimoiy-iqtisodiy 
kichik 
tizimlar 
ehtiyojlari 
va 
resurslarini 
muvofiqlashtirish, hamda muvazanatlashtirish. 
Mantiqning birinchi unsuri rejalashtirish subyektlarining dasturlari va 
rejalarini tuzish jarayonida amalga oshiriladi. 


 
56 
Rejalashtirish  mantig’ining  ikkinchi  unsuri  (strategik  rejalashtirish 
obyektining  boshlang’ich  darajasini  tahlil  qilish)  xo’jalik  yurituvchi 
subyektlar  resurs  salohiyatining  holati  va  rejadan  avvalgi  davrda  takror 
ishlab  chiqarish  omillarining  ta’siri  bilan  tavsiflanadi.  Mantiqning  ushbu 
unsuri  iqtisodiyotning  rivojlanish  darajasi  va  sur’atlarini  rivojlangan 
mamlakatlarning ushbu ko’rsatkichlari bilan solishtirilgan  holda baholash 
uchun  mintaqalararo  va  davlatlararo  ulushlarni,  tarmoqlararo  va  tarmoq 
ichidagi o’zgarishlarni kompleks tarzda o’rganishni o’z ichiga oladi. 
Jamiyatning  ehtiyojlari  –  bu  murakkab,  dinamik  tizim  bo’lib,  u 
quyidagi kichik tizimlardan tarkib topgan: a) moddiy ne’matlarga bo’lgan 
ehtiyoj; b) nomoddiy ehtiyojlar.  
Jamiyat mavjud bo’lishi va rivojlanishi uchun iqtisodiyot real sektori 
tarmoqlarining  ehtiyojlari  uning  ehtiyojlarining  zarur  unsuri  hisoblanadi 
(uning  tarkibiga  moddiy-ashyoviy  shaklda  ne’matlar  ishlab  chiqaruvchi 
korxonalar kiradi). 
Joriy  ishlab  chiqarish  ehtiyojlari  “Resurslar  va  foydalanish”  balansi 
asosida 
aniqlanadi. 
Ushbu 
balans 
ichki 
bozorda 
mahsulotdan 
foydalanishning  to’liq  hajmini  aniqlash  imkonini  beradi.  U  mahsulotning 
muhim turlari va yoqilg’i resurslari zamirida natural ifodada tuziladi.  
Ichki  bozorda  foydalaniladigan  moddiy  va  yoqilg’i  resurslarining 
umumiy  hajmini  hisoblab  chiqish  jarayonida  (mahsulotning  har  bir  turi 
bo’yicha) quyidagi formula qo’llaniladi: 
Vr = P + I + Z1 – E – Z2, yoki Vr=R – E – Z2,    
 
(2.1) 
bu erda: 
Vr  –  natural  ifodada  ichki  bozorda  foydalaniladigan  resurslarning 
to’liq hajmi; 
P – mahsulot ishlab chiqarish hajmi; 
I – mahsulotni import qilish; 
Z1 – yil boshidagi zahiralar; 
E – mahsulotni eksport qilish; 
Z2– yil yakunidagi zahiralar; 
R – mahsulot resurslarining umumiy hajmi. 
Jamg’arish,  zahiralarni  va  sug’urta  fondlarini  oshirish  uchun  ishlab 
chiqarish  vositalari  va  iste’mol  predmetlariga  bo’lgan  ehtiyojlar  kapital 
qurilishning  ehtimoliy  hajmini  hisoblab  chiqish,  moddiy  resurslarning 
joriy va sug’urta fondlarini oshirish, ilgari foydalanilgan moddiy zahiralar 
qoplash asosida hisoblab chiqiladi. 


 
57 
Istiqbolga  mo’ljallangan  hisob-kitoblar  uchun  ixtiyoridagi  real  pul 
mablag’lari,  jamg’armaning  ehtimoliy  dinamikasi,  tirikchilik  minimumi, 
iste’mol me’yorlari, talab qayishqoqligi koeffistientlarini hisoblab chiqish, 
oziq-ovqat resurslari balanslarining ma’lumotlaridan foydalaniladi. 
Ehtiyojlarni  qondirish  jamiyatda,  xo’jalik  yurituvchi  subyektlarda 
tegishli  resurslarning  mavjud  bo’lishini  nazarda  tutadi.  Ular  hajmini 
hisoblab  chiqish  strategik  rejalashtirish  mantig’i  to’rtinchi  unsurining 
mazmunini hosil qiladi.  
Rejalashtirilayotgan davrda jamiyat, uning alohida kichik tizimlari va 
tarkibiy  unsurlari  ixtiyorida  bo’lishi  mumkin  bo’lgan  resurslar  ikkita 
guruhdan tarkib topgan: a) naqd resurslar; b) reja davrida barpo etiladigan 
resurslar. 
Rejalashtirish  mantig’ining  beshinchi  unsuri  –  resurslar  va 
ehtiyojlarni  muvofiqlashtirish,  ularni  o’zaro  optimal  muvofiqlikka 
keltirish. 

Download 2,02 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   45   46   47   48   49   50   51   52   ...   189




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish