B. B. Berkinov, Ye. A. Yarmolik, Q. Q. Quvnoqov

buzmang" degan hayotiy tamoyilga tayangan holda, islohotlarni izchil 
va  bosqichma-bosqich  amalga  oshirish  yo’lini   tanladik.  Eng  muhimi, 
parokandalik  va  boshboshdoqlik  ta’siriga  tushib  qolmaslik  uchun  o’tish 
davrida  aynan  davlat  bosh  islohotchi  sifatida  mas’uliyatni  o’z 
zimmasiga  olishi  zarurligini  biz  o’zimizga  aniq  belgilab  oldik”  deb 
ta’kidlashi ushbu yo’nalishdagi ishlarga muhim zamin bo’ladi.
14
 
Indikativ  rejalashtirishning  bir  shakldan  boshqasiga  o’tishi  uning 
etuklik darajasi oshishini, barcha tegishli tartibga solish institutlari o’zaro 
harakatini  yo’lga  qo’yish  choralarini  nazarda  tutadi.  Kapitalistik 
mamlakatlarda 
indikativ 
rejalashtirish 
shakllarining 
evolyustiyasi 
(«kon’yunktura»  –  «tarkibiy»  –  «strategik»)  o’n  yilni  egalladi. 
O’zbekistonda  hozircha  gap  faqat  kon’yunktura  shaklining  unsurlari 
haqida borishi mumkin, bu davlatning so’nggi yillardagi ijtimoiy-iqtisodiy 
siyosatining umumiy liberal yo’naltirilganligiga mos keladi.  
Shunisi  diqqatga  sazavorki,  «indikativ  rejalashtirish»  atamasidan 
prognozlashtirish,  byudjetlash,  dasturlash  va  kontraktastiya  (shartnoma 
asosida  davlat  xaridlari)ni  tartibga  soluvchi  qonun  hujjatlarida 
foydalanilmaydi.  Davlat  yo’li  bilan  tartibga  solishning  ushbu  vositalari, 
indikativ  rejalashtirish  bilan  bevosita  bog’liq  bo’lsada,  alohida  olib 
qaralganda  ham,  o’z  yig’indisi  bo’yicha  ham  unga  o’xshamaydi.  Ular 
indikativ  rejalashtirish  tizimidan  tashqarida  ham  faoliyat  ko’rsatishi 
mumkin,  biroq  ularni  amalga  oshiruvchi  tartibotlar  indikativ  rejani  ishlab 
chiqish va amalga oshirishda ancha samaralidir. 
                                                 
13
 Сенчагов В. О японском опыте управления (размышления после командировки) //Вопросы экономики.  1990 
г. № 5. – 142 с.
 
14
 
Каримов  И.А.  “Жаҳон  молиявий  –  иқтисодий  инқрози,  Ўзбекистон  шароитида  уни  бартараф  этишнинг 
йўллари ва чоралари ” Ўзбекистон:. 2009, 7-бет.    
 

---

 
37 
Shunday  qilib,  indikativ  rejalashtirishni  «legallashtirish»  va  uning 
tarkibiy  shaklining  qaror  topish  evolyustiyasi  respublikamizda  xo’jalik 
mexanizmini  rivojlantirishning  eng  zarur  yo’nalishlari  hisoblanadi. 
Iqtisodiy  muammolar  hal  etilib,  O’zbekiston  iqtisodiyotini  texnologik  va 
institustional 
modernizastiyalash 
nihoyasiga 
etgach 
indikativ 
rejalashtirishning yanada erkin (strategik) shakliga o’tish zarur. 
Rossiyada  Sovet  davlatining  dastlabki  yillaridan  boshlab  mamlakat 
miqyosida  rejalashtiruvchi  va  muvofiqlashtiruvchi  organ  –  Butunittifoq 
Xalq Xo’jaligi Kengashi (VSNX) uzoq istiqbolga mo’ljallangan GOELRO 
rejasi  iqtisodiyotni  qayta  tashkil  etish  va  rivojlantirishning  jahonda 
dastlabki ilmiy istiqbolli yalpi reja bo’ldi. 
1921 yilda yangi iqtisodiy siyosat (nep)ga o’tish bilan sobiq ittifoqda 
Davlat  reja  qo’mitasi  va  joylarda  tashkil  etilgan  reja  organlari  narx-navo 
siyosati,  soliqlarni  yuritish,  kreditlar  va  moddiy  rag’batlar  yordamida 
ishlab  chiqarish  va  pul  muomalasiga  faol  ta’sir  ko’rsata  boshlashdi.  Bu 
davlatning  markazlashtirilgan  rejalashtirish  imkoniyati  bozor  iqtisodiyoti 
unsurlari  bilan  uyg’unlashgan  qisqa  davr  edi.  Lekin  asta-sekin 
mamlakatda,  kutilganidek,  markazning  rejalashtirishdagi  roli  kuchaydi. 
Yillar  bo’yicha  bo’lingan  besh  yillik  rejalarni  tasdiqlash  amaliyoti 
mamlakatning  iqtisodiy  rivojlanishida  muhim  rol  o’ynadi.  Rejalashtirish 
dastlab kollektivlashtirish, so’ngra sanoatlashtirish vazifalarini hal etishga 
yo’naltirildi, lekin umumiy maqsad xalq xo’jaligini rekonstrukstiya qilish 
va insonlar turmushini qayta qurishdan iborat edi. 
Ulug’  Vatan  urushidan  keyin  sobiq  ittifoqda  rejalashtirishning 
xususiyati 
tubdan 
o’zgardi: 
mamlakatning 
harbiy 
salohiyatini 
mustahkamlash  manfaatlari  yo’lida  xalq  xo’jaligi  ulushlarini  tez  va 
sezilarli  darajada  o’zgartirish  uchun  zarur  bo’lgan  qat’iy  tendenstiyalar 
kuchaydi.  Reja  tizimi  orqali  davlat,  birinchi  galdagi  vazifa  –  harbiy 
qudratni  mastahkamlash  vazifasini  hal  etgan  holda,  resurslar  cheklangan 
sharoitda  qisqa  muddatlarda  aholini  oziq-ovqat  minimumi  bilan 
ta’minlashni tashkil etishga erishdi. 
Urushdan keyingi yillarda rejalashtirishda, xalq xo’jaligini tiklash va 
rivojlantirish  vazifalari  dastlabki  o’ringa  surilgan  bo’lsada,  fan-texnika 
taraqqiyoti masalalariga e’tibor kuchaytirildi. 
Rejalashtirishdagi  yangi  bosqich  mamlakatda  faoliyatning  asosiy 
parametrlari  bo’yicha  buyruqbozlik  boshqaruv  saqlanib  qolgan  holda 
joylarda  tashabbus  va  mustaqillikning  rolini  oshirishga  e’tibor  qaratilgan 
60-yillarning o’rtalaridan boshlandi. Bunday o’zgarishga obyektiv holatlar 
sabab  bo’ldi:  jamiyatda  erishilgan  ijtimoiy-iqtisodiy  salohiyat  darajasi 

---

 
38 
mamlakatni,  shu  jumladan  iqtisodiyot  sohasida  demokratlashtirishni  talab 
qildi.  Joylarda  tashabbusni  kengaytirish  va  reja  ko’rsatkichlarining 
rag’batlantiruvchi  rolini  oshirishdan  bir  maqsad  ko’zlandi  –  turli 
mintaqalarda  ishlovchi  turli  tarmoqlar  korxonalari  faoliyati  sharoitining  
o’ziga xos xususiyatlarini to’liqroq hisobga olish. Biroq rejalashtirishning 
yangi tartibida hamon markazning etakchilik roli saqlanib qoldi. 
Mamlakat  xalq  xo’jaligini  rejalashtirishdagi  murakkab  davr  jamiyat 
rivojlanishining  ob’ktiv  qonunlari  boshqarishning  davlat  mexanizmiga, 
shu jumladan markazlashgan tarzda rejalashtirishga zid bo’lib  qolgan 70-
yillarning oxiridan 80-yillarning o’rtasigacha kuzatildi. Jamiyatning ilg’or 
qismi davlat hokimiyatini tubdan o’zgartirish zarurligini anglab etdi. 
Sobiq 
ittifoqda 
davlat 
tomonidan 
rejalashtirish 
ko’proq 
prognozlashtirishga  tayandi.  Masalan,  tabiiy  resurslar,  fan-texnika 
taraqqiyoti,  demografik  va  ijtimoiy  siljishlar  prognozlari  asosida  ishchi 
kuchini  to’ldirish,  aholining  turmush  tarzi,  ishlab  chiqarish  fondlari, 
iqtisodiy  o’sish  sur’atlari,  tarmoqlararo  alohalarda  tarkibiy  o’zgarishlar, 
ishlab  chiqarish  kuchlarni  joylashtirishning  iqtisodiy  prognozlari  tuzildi.  
Korxona  darajsida  prognozlashtirish  asosan  genetik  xususiyatga  ega  edi. 
Rivojlanish  tendenstiyalarini  yaxshilash,  masalan,  yangi  texnika  va 
texnologiyalarni  qo’lashni  jadallashtirish  yuzasidan  istaklar  ko’rinishida 
prognozlashtirishning  me’yoriy  usulidan  foyddalanildi.  Umuman  olganda 
iqtisodiy  prognozlashtirishning  sho’rolar  amaliyoti  uchun  «tonnel 
dunyoqarash» 
xos 
bo’lib, 
unda 
hisob-kitoblarda 
iqtisodiy 
munosabatlarning  haqiqiy  qonuniyatlari  hisobga  olinmadi,  talab  va 
taklifning o’zgarishlari haqidagi ma’lumotlar noma’lum edi, narxlar qat’iy 
belgilangan  edi,  prognozlar  parametrlari  esa  alohida  korxona  ishining 
samaradorligini aks ettirmadi. 
Sostialistik  lager  tarkibiga  kiruvchi  turli  mamlakatlar  rejalarini 
muvofiqlashtirish 
masalalari, 
shuningdek 
milliy 
iqtisodiyotlarni 
integrastiyalash,  ularning  hamkorligi  va  o’zaro  yordam  ko’rsatishini 
rivojlantirish  va  mustahkamlash  chora-tadbirlarini  ishlab  chiqish  bilan 
shug’ullauvchi  yagona  organ  –  Iqtisodiy  O’zaro  yordam  Kengashi 
(SEV)ning tashkil etilishi prognozlashtirish va rejalashtirish amaliyotidagi 
muhim voqea bo’ldi. 
Sobiq  ittifoq  xalq  xo’jaligini  rejalashtirishning  boy  tajribasini 
umumlashtirgan  holda,  nafaqat  uning  yaqqol  ustunlik  tomonlarini,  balki 
davlat miqyosidagi rejali xo’jalik kamchiliklarini ham ta’kidlash lozim. 
Rejali xo’jalikning ustunlik tomonlari quyidagilardan iborat edi: 
•  rejalarda  jamiyatni  rivojlantirish  ijtimoiy  va  iqtisodiy  jihatlarining 

---

 
39 
o’zaro bog’liqligi; 
• kuchlarni faoliyatning ustuvor yo’nalishlarini bajarishga jamlash; 
• muammoni hal etishga nisbatan yalpi yondashuv; 
• uzluksiz istiqboliy va joriy rejalashtirish imkoniyatlarining hisobga 
olinishi; 
• tarmoq va hududiy yondashuvlarning uyg’ulashuvi; 
•  mehnat,  moddiy  va  moliyaviy  resurslarni  muvazanatlashtirishga 
urinish.  
Mamlakatning  rejali  tizimi  bozor  iqtisodiyotiga  xos  bo’lgan 
xatolarning  oldini  olish  umidida  tashkil  etildi.  Amalda  shunday  bo’lib 
chiqdiki,    rejali  tizimda  muvazanatlashuvga  erishishga  intilishda 
xatolarning  soni  nafaqat  kamaymaydi,  balki  ular  yanada  tez-tez 
uchraydigan va yanada jiddiy xatolarga aylanadi. 
Markazlashgan  tarzda  rejalashtirishning  kamchiliklari  jumlasiga 
quyidagilarni kiritish mumkin: 
•  tovar-pul  munosabatlari  rivojlanishi  tabiiy  qonunlari  va 
tendenstiyalarining etarlicha hisobga olinmasligi; 
•  “har  qanday  yo’l  bilan  reja”  tamoyili  bo’yicha  faoliyat  maqsadi 
rejaning  iqtisodiy  munosabatlar  ustidan  o’ziga  xos  fetishi  sifatida  reja 
rolining ortishi; 
•  turli  mintaqalar  korxonalari  to’liq  faoliyat  yuritishi  uchun 
maydonning  mavjud  emasligi  va  yuzaga  kelgan  rejalashtirish  tizimining 
beso’naqayligi; 
•  zahiralar,  tashabbus,  mikrodarajaning  xilma-xilligini  hisobga 
olmaydigan rejalashtirishning metodologik jihatdan zaifligi; 
•  kuchlarning  boshqaruvchi  partiya  tomonidan  tanlangan  maqsadlar 
foydasiga olib qo’yilishi; 
•  hayotning  boshqaruvchi  partiya  tomonidan  istiqbolsiz  deb  e’tirof 
etilgan alohida tomonlari, masalan, kibernetika, genetikaning unutilishi; 
•  reja  ko’rsatkichlarini  ishlab  chiqish,  kelishish,  tasdiqlash, 
aniqlashtirish va ularning barqarorligini qo’llab-quvvatlash uchun kuchlar, 
vaqt va mablag’larning ko’p sarflanishi.  
Biroq  sobiq  ittifoqning  davlat  tomonidan  rejalashtirish  tajribasi 
markazlashgan  tarzda  rejalashtirishning  istiqbolsizligini  isbotlab  berdi,  u 
jamiyat  rivojiga  to’sqinlik  qilgan  holda,  davlatning  ishlab  chiqarish 
omillaridan  foydalanish  borsaida  cheksiz  taqsimlovchi  huquqqa  ega 
bo’lishiga,  qat’iy  markazlashuvga,  investistiyalar,  ishlab  chiqarish  va 
iste’mol,  ish  haqining  belgilanishi  va  narxlarning  qotirilishi  ustidan 
nazorat  qilinishiga,  xo’jalik  yurituvchi  subyektlar  uchun  rejalarning 

---

 
40 
ortiqcha  tabaqalashtirilishiga,  tasdiqlangan  ko’rsatmalarga  muvofiq 
o’zining  iqtisodiy  manfaatlariga  zid  ravishda  harakat  qilishga  majbur 
bo’lgan korxonalar  mustaqilliginig cheklanishiga, iqtisodiyotning ko’plab 
sohalari, shu jumladan tashqi savdoning monopollashuviga olib keldi. Shu 
tariqa  yagona  davlat  rejasining  ustunliklarini  pirovardida  uning 
kamchiliklari  bosib  ketdi.  Iqtisodiyotning  ma’muriy-buyruqbozlik  tizimi 
va markazlashgan tarzda rejalashtirish bir-biriga o’xshash bo’lib qoldi. 
Lekin,  sobiq  ittifoqda  davlat  yo’li  bilan  markazlashgan  tarzda 
rejalashtirishning  salbiy  baholanishiga  qaramay  uning  ustunlik  tomonlari 
jahonning  boshqa  mamlakatlari  tomonidan  e’tirof  etildi.  Xorijiy 
mamlakatlarning  ayrim  iqtisodchilari  hamon  bunday    rejalashtirishning 
ustunlik  tomonlari  va  to’liq  foydalanilmagan  imkoniyatlari  haqida  o’z 
fikrini  bildirishda  davom  etmoqda.  Bunday  nuqtai  nazar  tarafdorlari 
shundan  kelib  chiqishadiki,  murakkab  industrial  stivilizastiya  markazning 
aralashuvisiz  hal  etilmaydigan  muammolarni  keltirib  chiqaradi.  Ularning 
hisoblashlaricha,  agar  markazlashgan  muvofiqlashtiruvchi  organ  mavjud 
bo’lmasa,  u  holda  jamiyat  hayoti  tartibsiz  ko’rinish  olishi  mumkin. 
Shuning  uchun  turli  mamlakatlar  markazlashgan  tarzda  rejalashtirish 
imkoniyatlariga  yana  takror  qaytishi  ehtimoldan  holi  emas,  lekin 
buyruqbozlik 
davlat 
tomonidan 
rejalashtirish 
shakllari, 
albatta, 
rivojlanishning yangi omillari bilan belgilangan holda boshqacha bo’ladi. 
Sobiq  ittifoqda  prognozlashtirish  korxona  darajasiga  nisbatan 
ko’proq  davlat  darajasida  rivojlandi.  Prognozlar  turli  ITI  bo’limlarida, 
laboratoriyalarda  va  OO’Yu  kafedralarida  ishlab  chiqildi.  Prognoz 
ishlanmalarining  boshqaruv  muammolari  yuzasidan  tahliliy  tadqiqotlar 
bilan  xufyona  organik  bog’liqligini  ta’kidlash  mumkin.  Prognozlar 
faoliyatning  turli  sohalarini:  gidrometeorologiya,  geologiya,  tibbiyot, 
ekologiyani qamrab oldi, kosmosni o’zlashtirish sohasida ilmiy-texnikaviy 
prognozlar,  sostiologik,  demografik,  iqtisodiy,  arxitektura  va  shahar 
qurilishi, ichki va tashqi siyosiy, harbiy prognozlar ishlab chiqildi. Ilmiy-
texnikaviy  va  iqtisodiy  prognozlar  rivojlanishning  istiqboliy  rejalari  va 
dasturlarini  ishlab  chiqish  amaliyotida,  xalq  xo’jaligini  boshqarish 
organlarining ishida qo’llanildi. 
 Barcha  prognozlar  ichida  15  yillik  davrga  mo’ljallangan 
prognozlarning ulushi katta bo’ldi. Prognozlashtirishning ekstrapolyastiya, 
ekspert  yo’li  bilan  baholash  kabi  usullari  va  "maqsadlar  daraxtlari" 
usullaridan keng foydalanildi.  
Yuqoridagi  fikrlar  negizida  prognozlashtirish  va  rejalashtirish 
amaliyotining qator kamchiliklarini ko’rsatish mumkin: 

---

 
41 
•  prognozlashtirish  nazariyasi  va  amaliyoti  masalalarining  etarlicha 
ishlab chiqilmaganligi; 
•  prognozlashtirishni  rivojlantirish,  shu  jumladan  axborot  almashish 
va  kadrlar  tayyorlash  yuzasidan  amalga  oshiriladigan  sa’y-harakatlarning 
etarlicha muvofiqlashtirilmaganligi; 
•  prognozlar  ijrochilarining  prognozlashtirishning  ko’plab  usullari 
haqida to’liq bilimga ega emasliklari; 
•  prognozlarni  ishlab  chiqish  uchun  axborot  bazasining  torligi, 
ko’plab ma’lumotlarning sir tutilishi; 
•  prognozlarning  ayrim  turlarini  bajarish  uchun  katta  xarajatlar 
qilinishi; 
•  prognozlarni  ishlab  chiqish  maqsadlarining  aniq  ifodalanmasligi, 
ko’pincha  prognoz  va  reja  ko’rsatkichlari  o’rtasida  o’zaro  bog’liqlikning 
mavjud emasligi; 
•  retrospektiv  va  prognoz  axborotidan  foydalanishda  istiqbollarning 
o’zgarib turishi; 
•  prognozlarni  bajarish  uslubiyotlari  va  tartibotlarining  etarlicha 
ishlab chiqilmaganligi. 
Shunday  qilib,  iqtisodiy  o’zgarishlarni  oldindan  ko’ra  bilish 
evolyustiyasi  iqtisodiyot  sohasidagi  mutaxassislarga  anglab  etish  uchun 
muammolar,  yutuqlar  va  kamchiliklardan  tarkib  topgan  boy  materialni 
taqdim etadi.