B. Аbidov, О. G‘. Аzimov, U. А. Ziyamuhamedova neft-gaz sintezi аsоslаri

3.2.2. Gaz holidagi olefinlarni olishning maxsus usullari
Hozirgi  vaqtda  neftkimyo  sanoatini  gaz  holidagi  olefin  uglevo
-
dorodlarga bo‘lgan talabini qondiruvchi asosiy jarayon – piroliz ja
-
rayonidir.  «Piroliz»  tushunchasini  yuqori  haroratdagi  kreking  bilan 
bog‘laydilar.
Pirolizga  uchratilayotgan  xomashyoga  bog‘liq  holida  jarayonlar 
quyidagicha farqlanadi:
1) gaz holidagi xomashyo pirolizi – tabiiy va yo‘ldosh gazlarni, 
neftni qayta ishlashdagi gazlar fraksiyasi pirolizi;
2) suyuq neft asosidagi xomashyo pirolizi – oktan miqdori kam 
gaz holidagi va to‘g‘ridan-to‘g‘ri haydalgan benzinlarni katalitik ri
-
formingdan  keyin  aromatikasi  ajratib  olingan  rafinatlarni,  kerosin–
gazoyl fraksiyasi og‘ir neft asosidagi qoldiqlarni va hattoki neftning 
o‘zini krekingi.
Piroliz jarayonining «chuqurligi» uch asosiy omillarga – kontakt 
vaqti, harorat va uglevodorodlarning partsial bosimiga bog‘liq.
Eng afzallari quyidagilar: kichik kontakt vaqti, katta bo‘lmagan 
parsial bosim va ushbu xomashyo turiga mos maksimal harorat.
Хomashyoning guruh tarkibi quyidagicha ta’sir ko‘rsatadi:
Оlefinlarni olish uchun eng afzali
,
 ayniqsa
,
 normal tuzilishga ega 
bo‘lgan  parafin  uglevodorodlardir.  Ular  olefinlarni  maksimal  miq
-
dorda beradilar. Аromatik uglevodorodlar
 
maqsadga muvofiq emas, 
chunki ular yuqori koks
 
hosil qilishga
 
va polikondensatsiya reaksi
-
yalariga moyildir. Naften uglevodorodlar
 
degidrirlash va
 
yon zanjir
-
ni uzilish reaksiyalariga moyil. Bu, bir tarafdan aromatika holi uchun 
ham  zichlashish  reaksiyalariga  olib  keladi,  ikkinchi  tarafdan
 
alkil 
zanjirni krekingi hisobiga
 
olefinlarni hosil bo‘lishiga olib keladi.
Хomashyoning  fraksiyali  tarkibi,  quyidagicha  ta’sir  o‘tkazadi: 
xomashyo  og‘irlashishi  oqibatida  C
2
–C
3
  olefinlarning  hosil  bo‘lish 
salmog‘i kamayadi, koks hosil bo‘lishi ortadi. Boshqa tarafdan esa 
og‘irroq  bo‘lgan  xomashyo  pirolizga  osonroq  uchraydi,  biroq  ko‘p 
miqdorda yonaki mahsulotlar beradi.
Neftkimyo  sintezi  sanoati  uchun  gaz  holidagi  olefinlarni 
yetkazib  beruvchi  eng  ahamiyatli  usul  gaz  holidagi  xomashyo
-
ni  piroliz  qilish  usuli  bo‘lib,  bunda  xomashyo  sifatida  tabiiy  va 

---

26
yo‘ldosh gazlar yoki neftni qayta ishlashda hosil bo‘ladigan gaz 
fraksiyalari ishlatiladi.
Etilenni olishda eng ma’qul xomashyo – etan va propandir.
Metan pirolizga eng qiyin uchraydigan xomashyodir: uning piro
-
lizi 700ºC dan yuqorida boshlanadi. 1000–1200ºC da metandan eti
-
len va atsetilen olish mumkin; 1200ºC dan yuqori haroratda atsetilen 
olinadi.
Etan  pirolizida  eng  ma’qul  750–850ºC  haroratdir;  bunda  etilen 
eng ko‘p miqdorda hosil bo‘ladi.
Propan (t=700–800ºC) piroliz qilinganda mahsulot tarkibida eng 
ko‘p etilen va metan bo‘ladi, chunki C–C bog‘i C–H bog‘iga nisba
-
tan yengilroq uziladi:
C
3
h
8
→C
2
h
4
 + Ch
4
Butan pirolizi 400ºC dan boshlanadi va quyidagi uch yo‘nalishda 
boradi.
     C
3
h
6
+ Ch
4
 – 17.6 kkal/mol
C
4
h
10
 →    
C
2
h
4 
+ C
2
h
4 
– 17.0 kkal/mol
      C
4
h
8
 + h
2
 – 30.0 kkal/mol 
Keltirilgan  formulalardan  ko‘rinib  turibdiki,  birinchi  ikki  reak-
siya kamroq issiqlik sarfi bilan ketadi va shu sababli nisbatan quyi 
6-jadval