B abdullayeva, M. Usmonbayeva, O’. Asqarova, F. Ehsonova, S. Hakimov

 
Dissertatsiya 
–  muallif  tomonidan  shaxsan  olib  borilgan,  tadqiqot  mohiyati 
tegishli  talablarga  javob  bergan,  tugallangan  va  mazmunan  yaxlit  ilmiy  ish  sifatida 
ilmiy  yangiligi  va  amaliy  natijalari  tizimli  ravishda  asoslab  berilgan  qo‘lyozma 
huquqiga ega bo‘lgan ilmiy asar. 
 
Disterveg, Fridrix Vilgelm Adolf 
(1790-1866 y.y.) – buyuk nemis pedagogi. U 
Vestfaliyadagi  sanoat  shaharchasi  Zigenda  chinovnik-yurist  oilasida  tug’ilgan. 
Dastlabki ma’lumotni o’rta maktabda olgan. 1808 yilda Xerborn universitetiga kirib, 
matematika,  falsafa  va  tarixni  o’rgandi.  Tyubingen  universitetida  ham  tahsil  olgan. 
Falsafa  fanlari  doktori  ilmiy  unvonini  olishga  musharraf  bo’lgan.  Avval  Mers-
Reynda,  so’ngra  Berlinda  pedagogik  seminariyalarga  rahbarlik  qiladi.  A.Disterveg 
seminariyada  pedagogika,  matematika,  nemis  tili  va  boshlang’ich  ta’limdan  dars 
berib,  darslik  va  qo’llanmalar  nashr  qildi.  A.Disterverg  matematika,  nemis  tili, 
geografiya,  matematik  geografiya,  astronomiyaga  doir  yigirmadan  ortiq  darslik  va 
qo’llanmalar nashr qildi. Ular orasida eng mashhuri “Nemis o’qituvchilarini o’qitish 
uchun  qo’llanma”  asari  sanaladi.  1827  yildan  to  umrining  oxirigacha  “Tarbiya  va 
ta’lim uchun Reyn varaqalari” nomli jurnal ta’sis qilib, unda pedagogik  masalalarga 
oid  to’rt  yuzdan  ortiq  maqola  chop  ettirdi.  Pedagog  hayotlik  vaqtidayoq  “nemis 
muallimlarining  muallimi”  degan  faxrli  nomni  oldi.  1866  yilda  vabo  bilan  og’rib, 
vafot etdi. 
Taniqli nemis pedagogining mashhur pedagogik g’oyalari quyidagilar sanaladi: 
1.  Aholining  barcha  qatlami  ta’lim  olishi  mumkin  bo’lgan  o’quv  muassasalari 
faoliyatini yo’lga qo’yish muhim. Unga ko’ra ta’lim muassasalarini ma’lum turlarga 
ajratish  maqsadga  muvofiqdir.  M:    kambag’allar  uchun  –  xalq  maktabi,  byurger 
(o’rtahol  aholi  uchun)  –  real  o’rta  maktabi,  dvoryanlar  va  chinovniklar  uchun  – 
klassik  gimnaziya  bo’lishi  mumkin.  2.  Maktabning  asosiy  vazifasi  “chinakam 
prussiyaliklar”ni emas, balki insonparvar kishilar va ongli fuqarolarni tarbiyalashdan 
iboratdir.  3.  Har  bir  o’quvchida  nafaqat  o’z  millatiga,  balki  butun  insoniyatga 
nisbatan  mehr-muhabbatni  rivojlantirish  lozim.  Pedagogning  asosiy  shiori:  “Inson  – 
mening nomim, nemis – mening laqabim”. 4. Tarbiyaning oliy maqsadi  “haqiqatga, 
go’zallikka  va  yaxshilikka  xizmat  qilishga  qaratilgan  tashabbuskorlikdir.  5. 
Tarbiyaning  eng  muhim  tamoyili  –  bu  uning  tabiatga  uyg’un  bo’lishidir  (Pestalossi 
kabi).  6.  Tarbiya,  yana  shuningdek,  millatning  madaniy  rivojlanishi  uyg’un 

---

 
53 
xarakterda bo’lishi ham kerak. 7. Mohir pedagoglarning bolalarni tarbiyalashga doir 
ish tajribalarini o’rganish zarur. 8. Psixologiya – tarbiya to’g’risidagi fanning asosi.  
Mahoratli  pedagog  Pestalossi  kabi  ta’limning  asosiy  vazifasi  bolalarning  aqliy 
kuchlarini va qobiliyatlarini o’stirishdan iborat; o’quvchining mustaqil o’zlashtirgan 
bilim  va  malakalari  amaliy  qimmatga  ega,    deb  hisoblaydi.  U  o’quv  fanlarining 
o’quvchilarni  har  tomonlama  kamolga  yetkazishdagi  rolini  yuqori  baholaydi. 
Ayniqsa,  tabiiyot,  matematika  fanlarining  ahamiyatini  yuksak  baholab,  ular  
bolalarning  aqliy  o’sishi  uchun  muhim  vosita  ekanligini  ko’rsatdi,  barcha  tipdagi 
umumta’lim  maktablarida bu  fanlarni  o’qitish, ular vositasida o’quvchilarni  hayotga 
amaliy  tayyorlash  lozim  deb  hisoblaydi.  Taniqli  pedagog  boshlang’ich  ta’limni 
shaxsni  ma’lumotli  qilishdagi  eng  muhim  asos  deb  biladi.  Shu  sababli  bu  davrni 
tashkil  etishga  jiddiy  e’tibor  qaratish  zarurligini  ta’kidlaydi.  A.Disterveg 
boshlang’ich  maktabning  o’quv  rejasiga  tabiiyot,  fizika,  amaliy  geometriya  va 
geografiyadan  boshlang’ich  ma’lumotlarning  kiritishni,  rejani  kengaytirishni 
yoqlaydi. Uning fikricha, o’qituvchi boshlang’ich ta’limda ko’rsatmali o’qitish yo’li 
bilan bolalardagi barcha sezgi a’zolarini o’stirishga alohida e’tibor berishi lozim. 
A.Disterveg  o’qitishning  33  qonuni  va  qoidasi  tarzida  bayon  qilingan  
takomillashtirilib  boriladigan  ta’lim  didaktikasini  yaratdi.  Bu  qoidalar  orasida: 
“O’quvchilar  tomonidan  o’rganilgan  bilimlar  unutilishining  oldini  olish”,  “Fanlar 
asoslarini o’rgatishda shoshilmaslik” kabilar muhim ahamiyatga ega. Taniqli pedagog 
o’qituvchi  shaxsi  va  uning  faoliyatiga  yuksak  talablari  qo’yadi.  Ular:  1.  O’qituvchi 
o’qitish  chog’ida  bolalarning  tashabbuskorligini  o’stirishi,  ularni  bilimlar  bilan 
qurollantirishi lozim. 2. O’qituvchining o’qitish ishini puxta ishlangan o’quv  rejasi 
va  yaxshi  darslik  asosida  tashkil  etishi  kutilgan  natijalarni  beradi.  3.  Ta’limning 
muvaffaqiyatli  bo’lishi  nafaqat  darslik  yoki  qo’llaniayotgan  metodga,  balki 
o’qituvchining  mahoratiga  ham  bog’liq.  4.  Yaxshi  o’qituvchi  mutaxassislik  fani 
asoslarini  mukammal  egallab  olgan bo’lishi,  o’z  kasbini,  bolalarni  sevishi kerak.  5. 
Darsda barcha o’quvchilar tetik bo’lishlari, o’qituvchi g’ayrat bilan dars berish orqali 
ularning 
aqliy 
qobiliyatlarini 
rivojlantirishi, 
irodalarini 
mustahkamlashi, 
xarakterlarini  tarkib  toptirishi  kerak.  6.  Yaxshi  o’qituvchi  o’zining  tarbiya 
tamoyillarini  qat’iyat  bilan,  og’ishmay  amaliy  jarayonga  tatbiq  etib  boradi.  7. 
O’qituvchi o’z ustida muntazam ishlashi lozim, shundagina u o’quvchilarni bilimlarni 
matonat  bilan  egallashga  o’rgatadi,  qiyinchilikni  yenga  oladigan  shaxs  etib 
tarbiyalaydi. 
Disterveg  o’qituvchining  mustahkam  xarakteri  va  o’tkir  iroda  kuchi  ham  katta 
tarbiyaviy  ahamiyatga  ega  ekanligini  ta’kidlaydi.  O’qituvchi  qattiqo’l  va  talabchan 
bo’lish bilan birga, adolatli bo’lishi ham kerak, faqat shundagina u o’z o’quvchilari 
orasida  obro’  qozonishi  mumkin.  O’qituvchi  haqiqiy  inson,  mustahkam  e’tiqodli 
bo’lishi  lozim.  Yomon  o’qituvchi  haqiqatni  to’g’ridan-to’g’ri  aytib  beradi,  yaxshi 
o’qituvchi  esa  o’quvchilarni  haqiqatni  topishiga  o’rgatadi.  O’qituvchilar  o’zlari 
o’qitayotgan fanga taalluqli asarlar  bilan izchil tanishib borishlari kerak. Qolaversa, 
tarix,  adabiyot,  pedagogika,  psixologiya  va  metodikaga  doir  manbalardan  xabardor 
bo’lib  turishlari  zarur.  Zamonaviy  sharoitda  ko’rsatmali  ta’limdan  foydalanishning 
afzalliklarini  ko’rsatib  beradi.  U  e’tirof  etayotgan  ko’rsatmali  ta’lim  “yaqindan 
uzoqqa”,  “oddiy  narsalardan    murakkab  narsalarga”,  “osonroq  narsalardan  qiyinroq  

---

 
54 
narsalarga”, “ma’lum narsadan noma’lum  narsaga”  o’tish tamoyillariga asoslanishi 
lozim.