B. A. Nazarbayeva

5.3.

 

Mavjudlikni sig‘imli datchiklari

 

  

Odam  tanasi  o‘zida  yuqori  dielektrik  singdiruvchanlikka  ega  bo‘lgan  (40 

MGs  chastotada  muskullarning  dielektrik  konstantasi  taxminan  97  ga,  yog‘lar  va 

suyaklarniki  esa  –  15  ga  teng)  muhitni  taqdim  qilishi  sababli  u  bilan  qurshab 

turuvchi predmetlar o‘rtasida turlicha sig‘im bog‘lanishlari vujudga keladi. Paydo 

---

258 

 

bo‘ladigan  o‘tish  sig‘imlarining  kattaliklari  tananing  o‘lchami,  kiyimning 

materiali,  qurshab  turuvchi  obyektlarning  tiplari,  ob-havo  va  hokazo  omillarga 

bog‘liq  bo‘ladi.  U  odatda  bir  necha  pikofaradadan  bir  necha  nanofaradagacha 

oraliqda yotadi. Odam harakatlanganda bu sig‘imlarning kattaliklari o‘zgaradi, bu 

harakatlanayotgan obyektlarni statik obyektlardan farqlash imkonini beradi. Aslida 

barcha  obyektlar  bir-biri  bilan  qandaydir-bir  sig‘imli  bog‘lanishlar  bilan 

bog‘langan bo‘ladi. Agar bu bog‘lanishlar qandaydir-bir zonada qotirib qo‘yilsa, u 

holda bu zonaning atrofida har qanday yangi obyektning paydo bo‘lishi o‘rnatilgan 

bog‘lanishlarning  buzilishiga  olib  keladi.  5.3-  rasmda  test  plastinkasi  bilan  er 

o‘rtasidagi  (bu  erda  er  deganda  er,  ko‘l,  avtomobil,  kema,  samolet  va  hokazolar 

kabi  har  qanday  katta  obyekt  tushuniladi)  boshlang‘ich  sig‘im 

S

1

 

ga  teng  bo‘lishi 

ko‘rsatilgan.  Bu  plastinkaning  atrofida  odam  paydo  bo‘lganda  ikkita  qo‘shimcha 

kondensator paydo bo‘ladi: 

S

a

 

– plastinka bilan tana o‘rtasida va 

S

b

 

– tana bilan er 

o‘rtasida.  Shu  sababli  plastinka  bilan  er  o‘rtasidagi  yig‘indi  sig‘im 

∆S

  kattalikka 

ortadi: 

                                        

                                        

(5.9) 

 

 

Sig‘imning bu o‘zgarishini mos keluvchi apparatura yordamida qayd qilish va 

qo‘riqlanadigan zonada odamlarning mavjudligini detektirlash  mumkin bo‘ladi. 

 

5.3-rasm. Odam detektorning sxemasiga qo‘shimcha sig‘imni olib kirishi 

---

259 

 

 

5.4-  rasmda  avtomobil  uchun  sig‘imli  qo‘riqlash  tizimi  ko‘rsatilgan.  Sezgir 

element  avtomobilning  o‘rindig‘iga  kiritilgan.  U  metall  plastinka  yoki  to‘r,  elektr 

o‘tkazuvchan  to‘qima  va  hokazolar  ko‘rinishida  tayyorlangan  bo‘lishi  mumkin. 

Sezgir  element 

S

r

 

kondensatorning  plastinkalaridan  birini  tashkil  qiladi.  Bu 

kondensatorning  ikkinchi  plastinkasi  yoki  avtomobilning  korpusi,  yoki  poldagi 

gilamchaning  ostiga  joylashtirilgan  plastinka  bo‘lishi  mumkin. 

S

x

 

etalon 

kondensator 

sifatida 

yoki 

doimiy, 

yoki 

o‘zgaruvchan  kondensatordan 

foydalaniladi.  Uni  o‘rindiqqa  yaqin  joyga  joylashtirish  zarur  bo‘ladi.  Etalon  va 

sezgir  kondensatorlar  zaryadlar  detektorining  mos  keluvchi  chiqishlariga  ulanadi 

(

R

1

 

va 

R

2

 

rezistorlar  orqali).  Differensial  zaryadlar  detektori  to‘g‘ri  burchakli 

impulьslar  generatori  bilan  boshqariladi  (5.5-rasm).  O‘rindiqqa  hech  kim 

o‘tirmagan  paytda  etalon  kondensator 

S

r 

kondensatorga  taxminan  teng  qilib 

rostlanadi.  Rezistorlar  va  mos  keluvchi  kondensatorlar  ikkita  zanjirning  vaqt 

doimiylarini  belgilaydi.  Boshlang‘ich  holatda  har  ikkala 

RC

  zanjirlar  τ

1 

ga  teng 

bo‘lgan  bir  xil  vaqt  doimiylariga  ega  bo‘ladi.  Rezistorlardan  kuchlanishlar 

OU

 

ning  kirishlariga  beriladi,  uning 

V

c

 

chiqish  signali  amalda  nolga  teng  bo‘ladi. 

Chiqish signalidagi unchalik katta bo‘lmagan cho‘qqilar sxemaning qandaydir-bir 

nomuvozanatidan guvohlik beradi.  O‘rindiqqa odam  o‘tirganda  uning  tanasi 

S

r 

ga 

parallel qo‘shimcha sig‘imni shakllantiradi, bu zanjirdagi vaqt doimiysining τ

1 

dan 

τ

2 

gacha ortishiga olib keladi. Bu 

OU

 ning chiqishidagi signallarning amplitudasini 

o‘zgartiradi, Komparator 

V

c 

ni 

V

ref  

kuchlanishning etalon darajasi bilan solishtiradi. 

V

c 

 

V

ref 

  bo‘lganda komparator 

V

   

trevoga  signalini ishlab chiqaradigan  mantiqiy 

qurilmaga  signal  yuboradi,  bu  trevoga  signali  mashinaga  kimdir  o‘tirganligini 

ma’lum  qiladi.  SHuni  qayd  qilish  lozimki,  sig‘imli  detektor  faol  qurilma  bo‘lib 

hisoblanadi, chunki uning ishlashi uchun generatorning signali zarur bo‘ladi.